00368

nych różnic poglądów na mechanizmy życia społecznego. Zajmując się raczej takimi niż innym aspektem reorganizacji społeczeństwa, utopiści dawali wyraz swym poglądom na to, co decyduje o reorganizacji całości.

Można także wyróżnić - jak robił to na przykład Lenin w Dwóch utopiach - utopie reakcyjne i utopie postępowe: takie, które odwodzą masy od rewolucyjnej walki, i takie, które wzbudzają do niej zapał. Można wyróżniać - w zależności od tego, gdzie poszukują ideału - utopie retrospektywne i prospektywne: jedne widzą ideał za sobą, w mniej lub bardziej dalekiej przeszłości, podczas gdy drugie głoszą, że „wiek. złoty” leży przed nami.

Można wyodrębnić za Frankiem E. Manuelem „utopie spokojnej szczęśliwości”, dynamiczne utopie lepszej przyszłości i utopie, które Abraham H. Maslow nazwał eupsychiami. Pierwsze cechuje poszukiwanie warunków dobrego życia bez zmian i niespodzianek: ^ chodzi w nich o znalezienie modelu społeczeństwa, f które takie warunki mogłoby raz na zawsze zapewnić. Utopie drugiego rodzaju (można je nazwać euchronia-mi) nastawione są raczej na wskazanie właściwego kierunku: nie dają definitywnej formuły na szczęśliwość, lecz pokazują, w jaki sposób ludzkość będzie mogła żyć coraz lepiej, wykorzystując coraz nowe możliwości. Utopie trzeciego rodzaju (eupsychie) miałyby się odznaczać ograniczeniem zainteresowania warunkami, w jakich człowiek powinien żyć, na rzecz zainteresowania tym, jaki on sam powinien i może być: chodzi tu nie tyle o przebudowę społeczeństwa, ile o przebudowę ludzkiej psychiki¹.

W.P. Wołgin - najwybitniejszy z radzieckich badaczy socjalizmu utopijnego i wydawca wielu klasycznych utopii - dzieli! utopie według tego, jak uzasadniają g!oszony ideał społeczny, i wyróżniał utopie religijne, racjonalistyczne i historyczne. Podstawą pierwszych był światopogląd religijny, drugich -światopogląd metafizyczny, trzecich - światopogląd naukowy².

Tego rodzaju klasyfikacji czy też może raczej typologii można byłoby przytoczyć znacznie więcej. Ich obfitość świadczy dodatkowo o wielopostaciowości zjawiska i możliwości oglądania go od różnych stron.

Nie zamierzam spierać się o to, która z tych stron jest ^ bezwzględnie najważniejsza. Pewne jest, że takiego P łub innego uwzględnienia wymaga każda z nich. Jeżeli przyjmuję tutaj jeszcze inną zasadę porządkującą, to bynajmniej nie dlatego, iżbym ją uważał za bezwzględnie najlepszą. Wydaje mi się ona po prostu najdogodniejsza w pracy o takich -rozmiarach i takim charakterze.

Proponowana przeze mnie zasada jest następująca. „ Otóż wyróżniam najpierw utopie e s k a,p i s t y c z n e i h e r o i c.z n e. Nawiązuję tutaj do pięknej książ-J ki L. Mumforda, który wyróżnił „utopie ucieczki” i „utopie rekonstrukcji”, a to ze względu na odmienność potrzeb duchowych, jakie zaspokajają: pierwsze umożliwiają ucieczkę od trudności i frustracji rzeczywistego świata, stwarzając swego rodzaju azyl, w którym człowiek odnajduje ulgę i spokój; drugie dostar-""~] czają środków, dzięki którym rzeczywisty śwuat ma zostać zmieniony w taki sposób, aby odpowiadał wresz-

55

1

Por. F.E. Manuel, TowarJ a Psychological History of Utopias.. w: Manuel, Utopias unit Utopian Thoughł, s. 71 i nast.

2

W.P. Wołgin, fsioriu socjatisticzeskich kle/, cz. I. Moskwa-Leningrad 1928. s. 24.