00384

Ten chwyt literacki przyjął się. Z ułożonych chronologicznie bibliografii utopii wyraźnie widać, jak zmieniają się proporcje utopii miejsca i utopii czasu. Mercier znajduje coraz liczniejszych naśladowców. Dziewiętnaście lat później jego przyjaciel, Retif de La Bretonne, będący zresztą chyba najbardziej pomysłowym i płodnym przedstawicielem literatury utopijnej, pisze „komedię heroiczną” Rok 2000. W 1829 roku uczeń Saint-Simona i rówieśnik Cabeta, Barthlemy Enfantin, ogłasza Pamiętniki przemysłowca z 2440 roku. W 1888 roku ukazuje się W roku 2000 Edwarda Bellamy’ego - najpopularniejsza zapewne z niezliczonych „historii przyszłości”, jakie ułożyli utopiściJy-_ tułowe daty bywały różne, ale szczególnie upodobano sobie dwa stulecia:.-dwudzieste i dwudzieste pierwsze.

Niektórzy autorzy powiadają, że pojawienie się tego rodzaju utopii było naturalną konsekwencją kończenia się ery wielkich odkryć geograficznych. Cały j świat stał się mniej więcej znany, i.obiecywał .ludzkości coraz mniej. Utopię trzeba było umieścić gdzie indziej, .toteż.z-wymiaru.przestrzennego przenosi się ona _k w wymiar czasowy. Miejsce dawnego „gdżies”'zajmuje‘ 0 teraz „kiedyś”. Utopia~staje~się.uchronią..Jest to nie-wątpliwle~prawda, ale prawda tylko częściowa.

Istotne znaczenie ma również~to».na co kładą nacisk inni autorzy: oto ludzkość wkracza stopniowo-.w-erę wiary w postęp. Jesteśmy dzisiaj tak zżyci z wyobrażeniami~jak’iegoś postępu, że z trudnością przychodzi nam wyobrazić sobie, że są one wynalazkiem stosunkowo późnego okresu myśli ludzkiej,„Starożytni_wy-obrażajLsobie na ogół historię jako.szereg powtarzają-cycli^się.cyklów. Przypuszczali oni - jak pisał później św. Augustyn - że powtarzają się te same powroty czasów i rzeczy czasowych do tego stopnia; że można

by powiedzieć, że jak w tym wieku filozof Platon zasiadł w mieście Atenach i nauczał swoich uczniów w szkole zwanej Akademią, tak po nieskończonych wiekach przeszłości, po przerwach, choć wielkich, lecz mniej pewnych, powtórzy się zarówno ten sam Platon i to samo miasto, i ta sama szkoła, i ci sami uczniowie - i że tak samo jest ich przeznaczeniem powtórzyć się po nieskończonych wiekach w przyszłości”¹.

Chrześcijaństwo przyczyniło sig__do zmiany tego punktu widzenia ^n^lę^ar^ze^Chrystus umarł za nasze grzechy raz jeden i na zawsze”. Wyobrażenie historii cyklicznej zostało zastąpion e_wyo brażepiemji i -storii, klóra_ma swój „początek,Lkoiiiecjwy z naczone w planach zbawienia. Ale myśl o postępie pozostała obcaTówniez myśli chrześcijańskiej^Nie znała jej także myśl renesansowa zapatrzona we wzory starożytne. Odkrył ją dopiero wiek XVII. Oświecenie było już nią zafascynowane. Chociaż stosunkowo rzadko powsta-■wafy"wówczas wielkie systemy historiozoficzne skoncentrowane na sprawie postępu ludzkości, nieomal wszyscy byli przeniknięci wiarą, że świat stopniowo się doskonali i wszystko zmierza ku lepszemu.. Często nie wiadomo wprawdzie, jakie drogi ku temu prowadzą, ale dość powszechne staje się przekonanie, iż kie^ dyś ludzkość upora się z trapiącymi ją obecnie. plaga_T ^-nuTtc> zaś, co wydaje się niemożliwe„dzisiaj,.stanie,się. możliwe jutro.lub pojutrze. U źródeł tego przekonania znajduje się, oczywiście, wiara, że człowiek jest z natury istotą obdarzoną „rozumem ijuż^ niedługo^zacznie *z tego~3aru w .pełni korzystać .zamiast..trzymać^się^ odziedziczonych.,,przesądów”.

87

1

Por. C.N. Cocliraine. Chrześcijaństwo i kultura antyczna, Warszawa 1960. s. 471.