img006

30

Szkice z filozofii literatury

zdarza się, że jest ich mniej lub więcej? Jak przedstawia się rzecz w tzw. liryce ideowej lub myślowej ? Czy i tu mamy do czynienia z przedmiotami przedstawionymi? Weźmy np. wiersz pt. Scblufistuck z Buch der Bilder R. M. Rilkego:

Der Tod ist gross, wir sind die Seinen lachenden Munds.

Wenn wir uns mitten im Leben meinen, wagt er zu weinen mitten in uns¹.

Albo też wiersz lnitiale z tej samej książki:

Gib deine Schonheit immer hin ohne rechnen und reden.

Du schweigst. Sie sagt fiir dich: Ich bin. Und kommt in tausendfachem Sinn, kommt endlich itber jeden².

Oba te wiersze stanowią utwory nie całkiem samodzielne, są bowiem członami cyklów lirycznych. Wskutek tego sens ich w pewnej mierze je transcenduje, odnosząc się implicite (dzięki umieszczeniu ich obok innych utworów tego cyklu) także do pewnych faktów przedstawionych w innych utworach. To więc, co w nich samych jest przedstawione, nie wyczerpuje wszystkiego, czego dotyczy sens zdań w nich występujących. To też, być może, sprawia, że wydaje się rzeczą trudną wyna-

!.ie_przytoczonych utworów. Ale mimo to prawdą jest, że nawet gdy każdy z nich Będziemy rozważać jako całość dla siebie, dadzą się znaleźć przedmioty w nich przedstawione. Zęby to jednak wyraźnie wystąpiło, trzeba pamiętać o dwu sprawach: M. że przez wyrażenie „przedmiot przedstawiony” nie należy rozumieć wyłącznie rzeczy zmysłowo spostrzegalnych ani nawet koniecznie czegoś indywidualnego, lecz że trzeba rozumieć wszystko, o czymkolwiek jest mowa w dziele lub co zostaje w nim wyrażone przez występujące w nim twory językowe;'!. że przytoczone utwory są utworami lirycznymi, it-o szczególnego typu, i że przeto należy przede wszystkim uświadomić sobie budowę tego rodzaju utworów- Nie mogę tego tu zrobić³. Wystarczy może jednak na razie zaznaczyć, że np. w utworze Schlufistiick jest wyrażony in concreto, choć nie nazwany, pewien ściśle określony s tan p_s._y.ch. ic.zjiy._ p od-miotu lirycznego, a mianowicie zrodzony z uświadomienia sobie tragicznej doli człowieka głęboki smutek, pełen wewnętrznej równowagi i spokoju⁴. Ten emocjonalny stan podmiotu lirycznego wraz z tym, czego dotyczy dokonujące się w nim uświadomienie i co zarazem stanowi podłoże tego stanu, tworzy „przedmiot przedstawiony” w rozważanym utworze. Podłożem tym jest - krótko powiedziawszy - ścisły związek śmierci z życiem. Związek ten nie jest niczym indywidualnym, w szczególności nie jest żadnym jednostkowym zdarzeniem, lecz czymś, co powszechnie występuje w niezliczonych zdarzeniach indywidualnych. Ale właśnie dlatego, że zaródź śmierci tkwi nieuchronnie we wszystkich, choćby najwyższych przejawach

1

   W polskim tłumaczeniu:

S,Wielka jest śmierć.

Jesteśmy w jej mocy z uśmiechem na ustach. Gdy nam się zdaje, żeśmy w pełni życia, ośmiela się tkać w naszym wnętrzu”.

2

   Po polsku:

„Dawaj swe piękno bez rachuby i słów.

Ty milczysz. Ono mówi za ciebie: jestem.

I powraca w tysiącznych postaciach i rozpościera się wreszcie na wszystkich”.

J niy

3

   Zrobitem to częściowo i szkicowo w artykule pt. O tzw. prawdzie w literaturze, ogłoszonym w „Przeglądzie Współczesnym”. Zob. niżej.

4

   Daleki jestem od przypuszczenia, że to czysto pojęciowe określenie wyczerpuje lub choćby tylko dostatecznie zbliża się do emocjonalnej zawartości wyrażonej w tym wierszu. Właśnie dlatego, że ów stan uczuciowy jest wy rażony, a nie nazwany, konkretna jego zawartość jakościowa, narzuca się czytelnikowi w bezpośredniej obecności i przerasta wszystko, cokolwiek można uzyskać za pomocą czysto pojęciowego nazwania. Dlatego przytoczenie tu samego utworu spełnia funkcję istotnego uzupełnienia wywodów teoretycznych, ale zarazem domaga się od czytelnika pełnej percepcji estetycznej utworu.