Bez nazwy4 (7)

86 Szkice z filozofii literatury

nia w stosunku do rzeczywistego świata czy też do czytelnika (nie znajduje się w żadnym układzie odniesienia⁸), o tyle jego konkretyzacja zwraca się niejako zawsze pewną swą stroną ku czytelnikowi, a inną się od niego odwraca. Dzieje się to w zależności od kierunku uwagi i zainteresowania czytelnika: to on niejako ustawia sobie ku sobie rozmaicie dzie 1 o, żeby się móc lepiej skoncentrować na poszczególnych jego szczegółach, a tym samym doprowadzić je do wyraźniejszej i pełniejszej konkretyzacji, inne zaś pozostawić więcej w cieniu, a zarazem w stanie konkretyzacyjnym więcej mgławicowym, niewyraźnym, potencjalnym. Zazwyczaj centrum zainteresowania i uwagi czytelnika skierowuje się na war stwę przedmiotową dzieła'^ przy czym do wyraźniejszej aktualizacji dochodzi zwykle także warstwa wyglądowa, jakkolwiek nie wyglądy są tym, ku czemu się zwraca uwaga czytelnika i co stanowiłoby obiekt jego obserwacji. Natomiast warstwa brzmieniowa i znaczeniowa odchylają się niejako od czytelnika w głąb jego pola widzenia, bywając tylko o tyle uwzględniane w konkretyzacji, o ile to było niezbędnie potrzebne, żeby przez spercypowanie ich elementów i zjawisk w nich występujących można było przejść do tego, co w dziele jest przedstawione. Możliwe jest jednak i całkiem odmienne położenie dzieła w konkretyzacji wobec czytelnika: może on mieć właśnie zainteresowanie do jego strony językowo-brzmieniowej, czy to dzięki jej szczególnym właściwościom, które każą się tej warstwie wybić -jak mówimy - „na czoło” całości dzieła (w konkretyzacji), czy też dlatego, że czytelnik znajduje szczególne upodobanie akurat w percypowaniu zjawisk i efektów tej warstwy, rozkoszując się walorami estetycznymi, jakie w niej są ucieleśnione. Wówczas dzieło (w konkretyzacji) niejako obraca się dokoła swej (podłużnej) osi i odsłania oku czytelnika tę swą stronę, inne zakrywając w pewnej mierze lub przynajmniej usuwając je w cień. Możliwe jest wreszcie, że w ciągu rozwijania się jednej

^s O ile będziemy abstrahowali od znajdowania się dzieła w czasie historycznym, ale to całkiem inna sprawa!

i tej samej konkretyzacji ona powoli zmienia swe położenie wobec czytelnika, raz tą, drugi raz inną warstwą zwracając się ku niemu, czy to dlatego, że przesuwa się punkt ciężkości dzieła z jednej warstwy do drugiej, wywołując sobą większe zainteresowanie czytelnika, czy też, że czytelnik ma różne „humory” w czasie czytania dzieła i raz tym, drugi raz owym więcej się w dziele interesuje, zwracając je tą lub ową stroną ku sobie. Ideałem byłoby oczywiście takie czytanie dzieła, żeby w konkretyzacji ku niemu zwrócone były te jego warstwy, które konstrukcyjnie i artystycznie muszą się uwypuklić, jeżeli w konkretyzacji dzieło ma zagrać wszystkimi występującymi w nim walorami estetycznymi. Nigdy to jednak nie będzie wszechstronne, równoczesne ustawienie się do widza, zawsze będzie zachodziła pewna przewaga punktu widzenia, zawsze pewna orientacja dzieła w konkretyzacji wobec czytelnika, a tym samym i pewne stąd płynące zjawiska „skrótów” perspektywicznych w konkretyzacji. Płyną one właśnie, z jednej strony, ze złożoności i wielowarstwowości dzieła literackiego, z drugiej zaś, z konieczności spełniania przez czytelnika wielu różnego rodzaju aktów poznawczych, odtwórczych i twórczych, i z niemożności spełnienia ich wszystkich równocześnie z taką samą dozą uwagi, aktywności i zatopienia się w pojeniu się wartościami estetycznymi, lakie w konkretyzacji występują w różnych jej warstwach i stronach. Otwiera się tu również szeroka dziedzina badań, które muszą być przeprowadzone, jeżeli mamy sobie zdać sprawę ze sprawności artystycznej dzieł sztuki literackiej i z konieczności odchyleń i zniekształceń, jakim te dzieła ulegają w percepcji przez różnych czytelników.

W ten sposób przedstawiłem w najważniejszych punktach i w zarysie różnicę między dziełem literackim a jego konkretyzacjami. Uświadomienie sobie tej różnicy stanowi niezbędny warunek tego, żebyśmy umieli przeciwstawić dzieło sztuki lite-uclciej z jego wartościami artystycznymi przedmiotom es-irtycznym, które powstają podczas czytania dzieła w postawie • sietycznej i które mają zasadniczo inne wartości. Tu się mzchodzą drogi badania. Jedne z nich prowadzą do poetyki