Bez nazwy (14)

56 Szkice z filozofii literatury

nik częściowo je usuwa lub też przesuwa, odgrywa istotną rolę w wierności zrozumienia dzieła i wpływa na ukształtowanie się zestroju jakości estetycznie walentnych, a szczególnie na wystąpienie ostatecznej, całość dzieła piętnującej jakości postaciowej, o ile taka się w ogóle pojawia.

Schematyczność występuje jednak nie tylko w warstwie przedmiotów przedstawionych, lecz także, i to może w znacznie wyższej mierze, w warstwie wygiądó w.

Jak już stwierdziłem poprzednio, warstwa wyglądów nie tworzy na ogół ciągłych strumieni wyglądowych, jakich np. doznajemy przy zmysłowym spostrzeganiu rzeczy zmieniających się, lecz zawiera w sobie wyraźne przerwy. Nie jest wprawdzie przy poszczególnym dziele łatwo zbadać, gdzie i jakie luki w niej występują, a jakie wyglądy znajdują się z całą pewnością w tej warstwie. Jest ona bowiem stosunkowo najbardziej wrażliwa na sposób czytania i aktualizowania dzieła. Trudno przeto nieraz rozstrzygnąć, czy w danym miejscu dzieła pewien wygląd nie wystąpił przy czytaniu dlatego, że nie jest w samym dziele wyznaczony, „trzymany w pogotowiu”, czy też, że się go nam akurat nie udało zaktualizować. I odwrotnie, czy jeżeli wystąpił, to naprawdę do dzieła należy, czy też myśmy go tylko przy czytaniu niepotrzebnie zaktualizowali. By wątpliwości tego rodzaju przynajmniej w pewnej mierze usunąć, trzeba dane dzieło nie tylko czytać, ale i poddać je analizie, rozważając te jego czynniki, które w nim wyznaczają wyglądy. Ale i tu trudności są znaczne, nie jest bowiem dotychczas sprawą zupełnie wyjaśnioną, jakie czynniki dzieła wchodzą tu w rachubę² . Na podstawie dotychczasowych badań pewne jest jednak, że istnieje wiele rodzajów takich czynników dzieła. Obok nich trzeba jeszcze uwzględnić czynniki, które wywołują aktualizację wyglądów u czytelnika. Różnorodność tych wszystkich czynników, a zarazem okolicz-

²⁷ Zagadnienie to - choć jeszcze bez należytego uświadomienia sobie, o jakie elementy dzieła literackiego właściwie chodzi - zarysowało się po raz pierwszy może Lessingowi w Laokoonie, gdy pytał, od czego zależne są tzw. przez niego „poeti-sche Gemalde”. Rozwiązanie, które Lessing proponuje, jest co najmniej jednostronne i niewyczerpujące.

ność, że nie wszystkie one występują zawsze razem w każdym dziele lub w jego poszczególnych częściach, lecz pojawiają się w bardzo rozmaitych zespołach, w których poszczególne czynniki nieraz sobie przeciwdziałają, sprawia, że i ta pośrednia droga do zorientowania się, czy i jakie wyglądy są w dziele wyznaczone, nie prowadzi do wyników całkiem pewnych. Mimo to, tak jak niewątpliwe jest, że do dzieła sztuki literackiej należy warstwa wyglądów, tak też pewne jest, że występują w tej warstwie znaczne nieraz luki. Zjawiskiem raczej normalnym jest pojawianie się wyglądów intermittendo. W poszczególnym czytaniu dzieła wywołuje to specjalne zjawisko rozbłyskania i przygasania wyglądów, ze związanymi z tym efektami estetycznymi.

W samym dziele schematyczność (niedookreślenie) pojawia się także w poszczególnych wyglądach, choć wykrycie jej podczas czytania jest jeszcze znacznie trudniejsze niż stwierdzenie istnienia przerw w warstwie wyglądowej. To bowiem, co występuje przy czytaniu dzieła jako swoisty czynnik naocznościowy dzieła, to już nie schematy wyglądów, lecz konkretne wyglądy. Przy tym, jeśli tylko one rzeczywiście występują w swej swoistej funkcji przejawiania odpowiednich przedmiotów, to nie zwracamy na nie osobno uwagi, lecz ich po prostu doznajemy²⁸. Wskutek tego nie uświadamiamy sobie na ogół ich zawartości, koncentrując się na tym, co się przez nie przejawia. Dopiero zestawienie wielu różnych postaci, jakie przybiera jedno i to samo dzieło przy wielokrotnym jego odczytywaniu przez tego samego czytelnika, a zwłaszcza wykrycie faktu, że różni ludzie w różnych epokach, czy nawet w tej samej epoce, ogromnie rozmaicie kształtują warstwę wyglądową tego samego dzieła, nasuwa nam myśl, że powodem tego jest nie tylko różnorodność uzdolnień i upodobań czytelników i warunków, w jakich dokonuje się czytanie, ale nadto i pewna właściwość samego dzieła sztuki literackiej. Nie ulega wątpliwości, że prócz momentów, o któ-

²⁸ Doznawanie jest szczególną odmianą biernej świadomości, w przeciwstawieniu do czynnego domniemywania czegoś w aktach spostrzegania czy myślenia.