00407

sposób, rozumienia i wartościowania zjawisk społecznych; wybór działania lub niedziałania pozostawiają czytelnikom. Za to zresztą bywały przeklinane jako czcza zabawa intelektualna, z której nic ostatecznie nie wynika. W pewnych sytuacjach posądza się nawet twórców utopii o świadomą chęć odwrócenia uwagi współ-4*$* czesnych od rzeczywiście ważnych zadań i problemów.

Struktura niektórych spośród omówionych utopii (na przykład fantastycznych podróży w czasie lub przestrzeni) wyklucza zresztą de facto sformułowanie jakichkolwiek zaleceń praktycznych. Utopie takie mogą co najwyżej pośrednio prowadzić do wniosków o potrzebie działania. W przypadku utopii eskapi-stycznych możliwe jest zawsze przyjęcie pewnego systemu wartości, ocen itp., i poprzestanie na nim, a nawet przystosowanie się do najgorszej rzeczywistości ze świadomością, że „jest u mnie kraj, ojczyzna myśli mojej”. Ba, nie brak zapewne i takich wyznawców utopii, którzy czynnie utrwalają istniejące zło, wmawiając sobie i innym, że w istocie pracują dla wielkiego ideału, którego czas jeszcze nie nadszedł.

Negatywna ocena stanu obecnego, nawet wzbogacona o pozytywny ideał, nie tylko nie jest tożsama z aktem negacji praktycznej, ale może być od niego nieskończenie daleka. Warto więc wyodrębnić utopie, które takiej negacji bezwzględnie wymagają. Nazwałem takie utopie heroicznymi. Za motto do ich charakterystyki posłużyć mógłby cytat z Feuerbacha:. „Koniecznym wnioskiem, jaki wynika z istniejących niesprawiedliwości i niedostatków ludzkiego życia, jest tylko wola, dążenie, by je usunąć, nie zaś wiara w inny świat, wiara, która siedzi z założonymi rękami i pozwala istnieć złu”¹.

Ideał społeczny utopii heroicznych nie musi różnić się od społecznego ideału utopii eskapistycznych. Identyczna może być jego motywacja. Zbędny jest także większy radykalizm propozycji ustrojowych. Niekiedy utopie czysto marzycielskie idą pod tym względem najdalej. Natchnieniem utopii heroicznych może być jakieś „gdzieś” lub „kiedyś” albo jakaś wizja ładu wiecznego. Rzecz w tym jedynie, że wymagają one życia w określony sposób, powtarzając jak gdyby za Pismem: „Powiedział mu Jezus: Jeżeli chcesz być doskonałym, idź,.sprzedaj wszystko, co masz, i rozdaj ubogim, a będziesz miał skarb w niebie; a przyjdź i pójdź za mną” (Mat., 19, 21). Współczesny utopista amerykański, Paul Goodman - jeden z patronów młodzieżowej kontrkultury lat sześćdziesiątych - napisze: „Jeżeli nie ma żadnej wspólnoty, do której mógłbyś należeć, to zrób ją sam, młody człowieku”². Zdecydowanych na to młodych ludzi nie ma zazwyczaj zbyt wielu nawet tam, gdzie prawie wszyscy są niezadowoleni i prawie każdy wie, jak być powinno. W końcu się jednak tacy ludzie znajdują i zaczyna się całkiem inna historia.

Akcent pada teraz na przeciwstawienie się panują-cemu złu całym sobą. Krytyka złego społeczeństwa yjf staje się odmową uczestnictwa w tym społeczeństwie, o c> Opozycja ideału i rzeczywistości przybiera postać ^ opozycji ludzi praktykujących ideał i reszty społeczeństwa, która tego ideału z jakichś powodów nie chce lub nie potrafi przyjąć. Czasem dlatego, że wymaga to ofiar, czasem dlatego, że niewielka jest szansa sukcesu, czasem dlatego, że wierzy się w cud samonaprawy ist-

i

133

1

L. Feuerbach, op. cii., s. 317.

2

^: Cyt. wg T. Roszak. The Making oj'a Onuiter-Culture, New York 1969. s. 204.