01111

154 [179-180]

z celów proklamowanych przy zawiązywaniu się konfraterni, niekiedy nawet celem podstawowym - bractwo pod wezwaniem Św. Jakuba (tak w Paryżu, jak i w innych miastach)¹ stawiało sobie za cel właśnie utrzymywanie przytułku dla pielgrzymów i wspomaganie biednych. W założeniu samym bractwa miały zapewnić swoim członkom wzajemną pomoc, ale też uczestnictwo w łasce bożej, obok wspomagania kościołów także udzielanie wsparcia ubogim, były zasadniczym środkiem do osiągnięcia tego celu. W praktyce jednak w XIV i XV w. problemy życia towarzyskiego i wzajemnego świadczenia usług, samopomocy (entr’aide) spychały w życiu konfraterni sprawy dobroczynności na dalszy plan². A nade wszystko nadawały im charakter pozorny - rzecz szła o jakżeż symboliczne uczestnictwo ubogich (ale przyzwoicie odzianych!)³ w bankiecie wydawanym przez bractwo⁴, czasem ograniczało się to do przekazania resztek z bankietu na rzecz ubo|gich lub chorych⁵. Miała swoje miejsce dobroczynność także w życiu cechów rzemieślniczych (a wspomnijmy, że niektóre bractwa były organizacjami członków jednego rzemiosła) - np. przy budowie szpitala S. Jacąues murarze zrzekli się części swojej należności⁶, statuty niektórych rzemiosł część wpływów z kar za naruszenie przepisów przeznaczały na rzecz ubogich⁷, a gdy chwytano piekarzy na wypieku Chleba złej jakości lub zbyt małej wagi, konfiskowano go na rzecz ubogich i szpitali⁸.

Osobne miejsce w działalności charytatywnej w średniowiecznym Paryżu przypada środowisku uniwersyteckiemu. Dzieliło ono obowiązki opieki nad biednymi, jakie przypadały w ogóle klerowi i instytucjom kościelnym, ale ponadto znajdowało dodatkowe impulsy natury intelektualnej i religijnej. Problem miłosierdzia był wszak jednym z ulubionych tematów do wykładów i dociekań w szkołach paryskich. Ponadto zaś samo środowisko studenckie ociera się o nędzę, wielu scholarów żyje jeżeli nie z żebrania, to z bardziej dyskretnych form wsparcia. Nic więc dziwnego, że w statutach paryskich kolegiów sprawy dobrych uczynków zajmują tak wiele miejsca; samo kolegium było wszak fundacją charytatywną, obowiązki dobrych uczynków, jakimi je fundator obciążał, wpisywały się więc w szersze ramy całego przedsięwzięcia charytatywnego.

Nakazy dobroczynności zawarte w statutach kolegium Ave Maria stanowią typowy przykład średniowiecznej realizacji siedmiu dobrych uczynków⁹. Wykonaniem nakazów fundatora w tym zakresie obciążeni są scholarzy z kolegium. Mają więc oni codziennie wydawać 3 miski zupy z trzema kawałkami chleba w każdej, przy czym w uroczyste święta dodatkowo mają wydawać 6 misek zupy. W tygodniu po Dniu Zadusz|nym, w ramach obchodów ku czci fundatora kolegium, 20 biedaków ma być rozlokowanych w pokojach kolegium, przy czym mają tu otrzymywać po misce zupy, tym razem nie tylko z trzema kawałkami chleba, lecz także z plasterkiem boczku, oraz porcję wina. Ponadto scholarzy mają też prowadzić rozdawnictwo jałmużn: w Boże Ciało 22 biedakom dać po 1 denarze lub po kawałku chleba, w dniu mszy za duszę fundatora dawać 10 biedakom z Hótel-Dieu po 1 solidzie, na Wszystkich Świętych rozdać po 4 denary 25 ubogim z Hótel-Dieu oraz 25 więźniom z Chatelet. Wreszcie mają też na Wszystkich Świętych rozdawać drewno wśród ubogich, a także, jeżeli pozwoli na to stan kasy kolegium, 25 par butów. Ponadto odzież i buty znoszone przez scholarów mają być przekazywane biednym. W samym kolegium Ave Maria miało przebywać niewielu scholarów: 6 regularnych stypendystów¹⁰, 2 beneficiarii słabiej wyposażonych oraz jeszcze 6 beneficia-rii, utrzymywanych z funduszów kolegium, ale poza jego murami, w pobliskim domu na ul. des Amandiers. Na tej samej ulicy znajduje się także przytułek dla 10 starych kobiet¹¹ oraz przytułek dla starych lub niezdolnych do pracy menagiers z rodzinami¹² (razem ok. 40 osób); oba przytułki należą do kolegium Ave Maria i razem stanowią jedną instytucję dobroczynną¹³.

W przedstawionym tu przykładzie raz jeszcze dobrze widać połączenie obu fonu dobroczynności - instytucji charytatywnych oraz rozdawnictwa jałmużn. Ukazane też tu są różne kategorie klienteli średniowiecznej dobroczynności: żebraków, chorych, starców, dzieci. Można by tu zwrócić się do traktatów teologicznych, które przedstawiają w całej rozciągłości różnorodność form miłosierdzia chrześcijańskiego¹⁴. Usiłując jednak stale utrzymać się możliwie blisko praktyki społecznej uwagę skierować pragniemy w inną stronę - ku testamentom.

W testamentach¹⁵ zapisy na cele charytatywne mają swoje naturalne miejsce, stanowią narzędzie odkupienia grzechów, zadośćuczynienia za popełnione w życiu

1

   Imbert, op. cit., s. 62.

2

   Le Bras, op. cit., s. 420.

3

¹ G. Fagniez, Documents relatifs a 1’histoire de 1’industrie et du commerce en France, t. II, Paris 1900, N. 31, s. 74 sq. - o bractwie pod wezwaniem Św. Pawła, „au dit siege a quinze poures soffisau-ment pelez qui sont les premiers assis et servis a un doys des plus riches hommes”.

4

   Bankiet bractwa Św. Jakuba wydawany był w XIV w. na ponad 1400 nakryć - członkowie płacili 2 s., nieczłonkowie 4 s., widzowie zaś za prawo wejścia dawać 6 d. - Bordier, Briele, op. cit., t. II, s. 82.

5

   H. Bordier, La confrerie des pelerins de Saint-Jacques et ses archives, „Mem. de la Societe de 1’Histoire de Paris”, t. II, 1875, s. 370. Bractwo pod wezwaniem Św. Eligiusza, złożone ze złotników, fundowało w dzień Wielkanocy obiad dla biednych z Hótel-Dieu, od połowy XIV w. zaś także dla więźniów paryskich - Fagniez, Etudes sur iIndustrie..., s. 33, 39.

6

   Arch. de 1’Assistance Publique Comptes de Saint-Jacques, rouleau 26 (1349- 1350) - z sumy 72 1. 12 s. 8 d. odliczono 12 liwrów „que les maęons baillierent a 1’ospital en non demendent de la besongne”.

7

   Fagniez, Etudes sur iIndustrie..., s. 31 sqq.; Coyecque, op. cit., t. I, s. 130.

8

   Arch. Nationales, X^lj 1480, fol. 233 (1431) —skonfiskowane chleby należy „distribuer pour dieu et aumosner aux poures et es hospitaulx”; cf. także Les Metiers et les corporations... de Paris, 1.1, s. 200.

9

   A. L. Gabriel, The Practice of Charity at the University of Paris during the Middle Ages: Ave Maria College, „Traditio”, t. V, 1947, s. 335 sqq., oraz tekst statutów w: A. L. Gabriel, Student Life in Ave Maria College, Notre Damę 1955 (The University of Notre Damę Publications in Mediaeval Studies, XIV), Chartulary, N. XIII, s. 319 sqq., art. 27, 40, 41, 42, 43, 48, 67, 151.

10

   •

Gabriel, Student Life..., s. 322, art. 4: „sex pauperes pueros scolares Parisiis”.

11

   Ibidem, s. 345, art. 76: „pro decem pauperibus mulieribus antiquis honeste conuersacionis hospitan-dis perpetuo et pro Deo et in elemosinam”.

12

   Ibidem, s. 347, art. 82 (De cameris menageriorum).

13

Organizacja tej fundacji - której początek dał jurysta i wysoki funkcjonariusz królewski, Jean de Hubant - sprawiała, że studenci musieli pozostawać w stałym kontakcie z tymi środowiskami nędzy miejskiej; cf. na ten temat uwagi J. Le Goffa w recenzji pracy A. L. Gabriela, „Le Moyen Age”, 1957.

14

Tiemey, Medieval Poor Law...

15

   Opieramy się tu na zbiorze 48 testamentów (wybranych spośród zachowanych 236) zarejestrowanych w Parlamencie paryskim w latach 1392-1421, a które opublikował Tuetey, Testaments enregistres au Parlement de Paris..., s. 241-704.