102 103 3

1C2 3. Uuuga

Model skonstruowany pr/ez Annę Treisman odnosi się do uwagi bejmującej szczególny rodzaj bodźców, a mianowicie słowa. Jedni można go wykorzystać do dowolnego rodzaju sygnałów, w przypadł których realizowana jest zasada interpretowania dwóch poziomów włi ciwości — właściwości fizycznych, dostępnych percepcyjnie, oraz włi wości semantycznych, ujawniających znaczenie danego bodźca. Rówi dobrze zatem model ten może się odnosić do słów, jak i np. do znaki drogowych. Ze względu jednak na łatwość operacjonalizacji Annę Ti man skoncentrowała się na materiale słownym.

Podstawowym pojęciem jej koncepcji jest pojęcie „słownika wewnęt nego". W słowniku tym zarejestrowana jest dotychczas zebrana wie< jednostki dotycząca poszczególnych słów (w istocie rzeczy chodzi tu r<i czcj o pojęcia). Dostęp do poszczególnych słów jest zróżnicowany. Jeśli] słowa te znajdują się w centrum pola uwagi (tj. w zadaniu typu ć/ichoficj Hstening są to słowa, które jednostka ma dokładnie powtarzać), to człc wiek ma pełny dostęp do różnych właściwości tych słów — znró\ fizycznych, jak i semantycznych.

W tym przypadku można mówić o pewnym odpowiedniku pro^ psychofizycznego: o progu rozpoznawania danego słowa albo o progu dc 5 tęp u do danej pozycji słownika wewnętrznego. Im próg ten jest niżsa tym łatwiej uzyskać dostęp do danej pozycji w słowniku. Inaczej mówić po to, aby rozpoznać dane słowo, potrzebny jest słabszy sygnał. Warte tego progu zależy zarówno od pewnych czynników względnie trwały jak i od czynników chwilowych. Wśród czynników' trwałych można mienić długość słowa, częstość występowania słowa w danym języku też jego ważność dla danej jednostki (przykładowo, matkę budzi w n< słabe kwilenie dziecka, natomiast nic reaguje ona na inne bodźce, fizyc nie silniejsze, takie jak chrapanie męża).

Oprócz tego próg dostępu zależy od czynników chwilowych, takie jak nastawienia wytworzone przez dotychczas odebrane bodźce. Na« wienia te powstają pod wpływem bodźców kontekstowych, które spi wiają na przykład, że w zdaniu „...siedząc przy mahoniowym ..." bard: pasuje „stole" aniżeli „zbiorze". Słowo „stole" przebija się do świadoi ci z komunikatu, na który' jednostka nie zwracała uwagi. Annę Treismć uważa, że w owym słowniku wewnętrznym występuje proces rozprze trzeniania się pobudzenia: pobudzenie jakiegokolwiek słowa powodi pobudzenie wielu innych, związanych z nim słów. Te inne słowa mc określać, na przykład, typowe właściwości jakiegoś obiektu (mahonie jest raczej stół aniżeli zbiór), obiekty należące do kategorii nadrzędnej lul podrzędnej, obiekty, które łączą się z danym obiektem na mocy stosui wynikania, itd. Lista możliwych połączeń, za pośrednictwem któi przekazywane jest pobudzenie, nie została jeszcze w pełni zrekonstruC wana, lecz jest ona niewątpliwie bardzo bogata.

Wedle nowszej wersji tej teorii, opublikowanej w 1980 roku (Treisms Gclade, 1980), uwaga nie jest związana wyłącznie z materiałem słownj lecz dotyczy dowolnego rodzaju materiału, jaki spostrzega człowieł

W początkowej fazie spostrzegania jednostka rejestruje wiele właściwości nhiektów ^w sposób automatyczny. Właściwości te analizowane są rów-^Ł ołede, tj. niezależnie od siebie i zarazem równocześnie. Wymienia się wśró3 nich takie, jak barwa, położenie, częstość występowania w polu widzenia, jasność czy kierunek ruchu. W późniejszej fazie procesu spos-trzeeania jednostka uruchamia uwagę skoncentrowaną (focal attentioń), które; zadaniem jest połączenie tych oddzielnych reprezentacji w celu u-zvskania poprawnej syntezy wszystkich pojedynczych cech. W reprezentuję jednego obiektu łączone są te wszystkie cechy, które znajdą się razem w tvm samym centralnym polu koncentracji uwagi Jak obrazowo powiadają cytowani wyżej autorzy, uwaga dostarcza kleju, który pozwoliłby połączyć te oddzielne cechy w reprezentacje całych przedmiotów. Gdy reprezentacje tych przedmiotów zostaną już stworzone, funkcjonują jako pewne całości i do ich uruchomienia wystarcza jedna albo kilka cech charakterystycznych danego przedmiotu. W pewnych, dość rzadkich przypadkach może nastąpić dekompozycja reprezentacji; wskutek czy to zaburzeń pamięci, czy też interferencji pojedyncze cechy mogą się uwalniać i swobodnie krążyć w naszej świadomości, tworząc mniej lub bardziej przypadkowe zbitki z innymi cechami.

Autorzy twierdzą, iż cechy nie mogą być łączone zc sobą bez koncentracji uwagi, jest to sprzeczne z naszym doświadczeniem potocznym. Nie udaje się nam spostrzegać np. kształtu bez barwy nawet wtedy, kiedy nasza uwaga jest rozproszona. Tak samo nie zdarza się nam spostrzegać miejsc, na które nic zwracamy uwagi, jako pustej przestrzeni. Autorzy twierdzą, że uwaga jest konieczna do prawidłowego spostrzegania związków, a!c związki te mogą przecież istnieć przed pojawieniem się świadomego spostrzeżenia. Dzięki procesom przetwarzania „góra—dół" (top— 7-down) potrafimy wykorzystywać dotychczasowe doświadczenie i informację związaną z kontekstem. Dlatego też nawet gdy zw*racamy uwagę na coś innego, nie widzimy na drzewie niebieskich liści, a na niebie zielonego słońca. Takie przypadkowe zbitki cech mogą tworzyć się wtedy, kiedy rozproszeniu uwagi towarzyszy brak ograniczeń w przetwarzaniu informacji w układzie „góra—dół", to znaczy wtedy, kiedy ma-^my niewielki dostęp do naszej wiedzy i doświadczenia.

Liczne dane empiryczne potwierdzają przedstawiony model. Przykła-°^Wo; stwierdzono, że w odniesieniu do prostych cech nie istnieją żadne graniczenia uwagi — w początkowej fazie spostrzegania proste cechy ^ analizowane równolegle i niezależnie od siebie. Inaczej mówiąc, nawet P bardzo rozproszonej uwadze i licznych dystraktorach wykryjemy ^zerwoną barwę w polu widzenia. Natomiast kiedy mamy do czynienia •dentynkowanicm zbiorów cech (np. z wykrywaniem czerwonych linii P-o-aowych), niezbędna jest koncentracja uwagi. W tym przypadku dys-tory albo zbyt krótka ekspozycja mogą zakłócić wykrywanie opisa-*8° bodźca. Uwalnianie się cech jakiegoś boóź.ca i ich swobodne krąże-^'w naszej świadomości możliwe jest także wtedy, kiedy nie jesteśmy *^P®^vvri» ^w jakiej części pola widzenia pojawi się bodziec. Teoria przyjmuje,