113

Ił2 stu centymetrów. W takich skałach rryjgą występować znacznie większe miarole, o średnicy przekraczającej 1 m i większej. Zmineralizowane miarole określane są jako druzy, a owalne lub okrągła we jako geody. Na ich ścianach wyrastają duże, dobrze wykształcone kryształy. Mogą to być różne odmiany kwarcu (kryształ górski, ametyst, morion), skaleni, łyszczyków oraz innych minerałów. W niektórych miarolach występują całe serie minerałów wszystkich etapów i faz pomagmowych, stanowiąc źródło kolekcjonowanych lub używanych w jubiler-stwie najcenniejszych okazów lub też minerałów koncentrujących często różne rzadkie pierwiastki.

2.4.3. Kumulaty

Niektóre intruzje skał magmowych, a w szczególności bazytowych, powstałe w określonych warunkach geologicznych (rozdz. 6.4.4.) wykazują budowę z wyraźnie rozwarstwionym występowaniem głównych składników. Noszą one nazwę kumulatów i zostały szczegółowo opracowane i przedstawione przede wszystkim w pracy Wagera i Browna (1968). Takie rozwarstwione skały tworzą się w czasie dłuższego okresu spokoju w głęboko usytuowanej komorze magmowej, gdzie pod wpływem grawitacji osadzają się na jej dnie lub na pewnych poziomach wcześniej wydzielone kryształy kumulatu, a zestalający się między nimi resztkowy stop tworzy późniejszą generację interkumulacyjnych składników. Ten zespół minerałów jest najczęściej odmienny od minerałów kumulowanych, co wyrażane jest odpowiednią nazwą kumulatu. Na przykład wyróżnia się oliwinowy kumulat z interkumulacyjnym piroksenem lub też pla-gioklazowy kumulat z interkumulacyjnym klinopiroksenem itp.jNa podstawie szczegółowych badań takich skał w różnych intruzjach (szczególnie intruzji Skaergaard na Grenlandii) wymienieni autorzy wydzielili kilka odmian kumulatu w zależności od składu i sposobu krystalizacji interkumulacyjnego materiału i jego stosunku do wcześniej wydzielonych kryształów, czyli głównego materiału kumulacyjnego. Na stosunki te ma wpływ temperatura, głębokość i pozycja danej warstwy czy ogniwa kumulatu w komorze magmowej, co uzależnione jest z kolei od gęstości reszty stopu, jego lepkości i szybkości dyfuzyjnego dopływu materiału do budowy kryształów.

W ortokumulatach interkumulacyjny stop nadbudowuje częściowo kryształy kumulatu w postaci obwódek, a reszta stopu tworzy dodatkowe fazy wykrystalizowane między tymi kryształami. Na rycinie 2.14^4 widoczne są częściowo nadbudowane kryształy plagioklazów między minerałami powstałymi z interkumulacyjnego stopu.

Przy powstawaniu adkumulatów mogą panować takie warunki, że interkumulacyjny stop nadbuduje w poważnym stopniu składniki kumulatu i występować będzie także w interstycjach między nimi (ryc. 2.14C). Mogą się wtedy tworzyć monomineralne skały, takie jak anortozyty, piroksenity i dunity.

i;

i

Ryc. 2.14. Struktury kumulatów (Wagcr i Brown, 1968)

A - ortokumulat. & mezokumulat, C - adkumulat, D heteradkumulat. / piroksen, 2 - oliwin, 3 minerał rudny, 4 - kwarc i ortoklaz

W warunkach powstawania hetcradkumulatów mogą z interkumulacyjnego stopu krystalizować fazy, które będą poikilitowo zamykać w sobie kryształy fazy kumulacyjnej. Na rycinie 2.14D przedstawione są kryształy kumulacyjne oliwinu otoczone dużymi kryształami piroksenu i plagioklazu.

Między skrajnymi przypadkami krystalizacji orto- i adkumulatów wymieniane są też mezokumulaty, gdzie z interkumulacyjnego stopu są częściowo nadbudowywane materiały kumulacyjne, a reszta stopu wykształciła niewielką ilość innych składników (ryc. 2.145). Podane wyżej wybrane przykłady przedstawiają, zgodnie z treścią rozdziału, tylko strukturalne cechy kumulatów, a wszystkie możliwe warunki geologiczne tworzenia się tych skał są sprawami szczegółowo dzisiaj badanymi i dyskusyjnymi i nie będą tutaj szerzej rozpatrywane. Wiadomo, że przy tego rodzaju frakcyjnej krystalizacji musi być brany pod uwagę zmieniający się chemizm wydzielanych minerałów zarówno szeregu ciągłego, jak też i szeregu nieciągłego Bowena oraz interkumulacyjnego stopu. Ostatnio przeprowadzane są szczegółowe, ilościowe badania określonych prawideł zmieniającej się zawartości pierwiastków śladowych (szczególnie pierwiastków ziem rzadkich) w warstwie czy ogniwach kumulatów, które świadczyć mogą o powstawaniu swego rodzaju „serii skalnych” pochodzących z jednej magmy macierzystej (rozdz. 3.4).