1267

WYKŁAD 9

tzw. gramatyków, opisujących poszczególne języki. W najstarszych gramatykach grecko-łacińskich (np. u Dionisiosa Traka, por. Heinz 1978, s. 47-52) wyróżniano już tzw. parłeś orationis. Tradycja gramatyczna, która przetrwała do dziś w nauczaniu szkolnym, podaje dziesięć głównych części mowy. Współcześnie próbuje się dać bardziej teoretyczną podstawę definiowania wyróżnionych tradycyjnie klas, bądź też, stosując jednolite kryteria podziału, modyfikuje się ich liczebność oraz zakres.

Ten podstawowy zestaw obejmuje 6 klas leksemów o funkcji odnoszenia się do zjawisk pozajęzykowych (nazwijmy je umownie „realno--znaczeniowymi”) oraz 4 klasy o funkcjach wcwnątrztekstowych (służących budowaniu wypowiedzi) oraz metatekstowych. Leksemy realno--znaczeniowe to: rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki, przysłówki, liczebniki i zaimki, l^eksemy funkcyjne to: spójniki, przyimki i partykuły. Ostatnią klasę stanowią wykrzykniki (interiekcje), których rola jest szczególna: nie pełnią funkcji nazywania elementów świata, ale służą ekspresji nadawcy bądź impresji, tzn. wpływaniu na odbiorcę {Ach!, Hola!).

Klasy funkcjonalne leksemów (tzw. części mowy, parłeś orationis) definiuje się najogólniej jako:

klasy leksemów mające pewne wspólne właściwości morfologiczne,

syntaktyczne, a także semantyczne.

Wymienione w definicji właściwości semantyczne traktować jednak trzeba jako cechę dodatkową, nieistotną, gdyż dzięki fleksji i słowotwór-stwu części mowy przestają być powiązane z określonymi znaczeniami. Na przykład rzeczownik może odnosić się do czynności (które zasadniczo opisywane są przez czasowniki), np. palenie, chodzenie, czy też cech (nazywanych zasadniczo przez przymiotniki), np .zieleń. Charakterystyka semantyczna staje się więc dla każdej części mowy charakterystyką dodatkową.

Nowsze klasyfikacje opierają podział na jednolitym kryterium: morfologicznym (właściwości fleksyjne) - Z. Saloni (1974), bądź syntaktycz-nym (funkcja składniowa, cechy łączliwości składniowej) - R. Laskowski (1981, 1998), M. Grochowski (1997), H. Wróbel (2001). Jednak zastosowanie jednego kryterium, choć logicznie poprawne, prowadzi do pewnych niedogodnych konsekwencji, sprzecznych z tradycją i intuicją. Oto one.

Zastosowanie kryterium morfologicznego pozostawia poza klasyfika-126 cją całą wielką grupę leksemów nieodmiennych: trzeba je klasyfikować

inaczej, np. syntaktycznie. Ponadto prowadzi do likwidacji klas, które ewidentnie wyróżniają się na podstawie cech swoistych, istnieją więc realnie jako wyróżniające się części słownictwa, jak np. zaimki. Przy klasyfikacji morfologicznej Saloniego zostały one „rozparcelowane” między rzeczowniki {ja, ty, on, ktoś), przymiotniki {taki, tamten) i nieodmienne przysłówki {tam, wtedy, kiedyś).

Klasyfikacja oparta na kryterium syntaktycznym wykazuje jeszcze więcej niedogodności. Przede wszystkim ogromnie „rozmnaża” ilość klas (u Wróbla - 16, u Grochowskiego znacznie więcej), a także powoduje, że powstaje mnóstwo leksemów homonimicznych, tzn. tak samo brzmiących, ale należących do różnych klas ze względu na odmienne własności składniowe, np. cicho to przysłówek w połączeniu Siedzi cicho, a predykatyw (czasownik) w zdaniu Było cicho. Ponadto wymaga ona uznania na wstępie pewnych funkcji składniowych za prymarne, innych zaś za sekundarne (wtórne). Na przykład rzeczownik w klasyfikacji opartej na kryterium syntaktycznym definiowany jest jako człon główny grupy imiennej i równocześnie człon podrzędny wyrażenia zdaniowego, tzn. akomodowany przez orzeczenie, np. Niegrzeczny chłopiec uderzył małego psa: oba rzeczowniki są syntaktycznie zależne od orzeczenia. Jednak wtórnie (dzięki fleksji) rzeczownik może pełnić funkcję przydawki, tzn. określnika w grupie nominalnej, np. książka kolegi, książka z biblioteki, książka do matematyki.

W sumie klasyfikacja funkcjonalna leksemów przedstawia złożony problem teoretyczny. Powstała na ten temat obszerna literatura, którą już cytowaliśmy. Zestaw istniejących opracowań z tego zakresu przedstawia tom Części mowy, pod redakcją J. Bartmińskiego (2003). Problemy dyskusyjne omawia krytycznie M. Bańko (2002). W dalszym ciągu tego wykładu przedstawimy bardzo syntetyczną charakterystykę tradycyjnie wyróżnionych części mowy, wskazując na ich właściwości morfologiczne (przy leksemach odmiennych), składniowe i semantyczne.

9.3. Cechy charakterystyczne poszczególnych części mowy

Wymieniony wcześniej tradycyjny zestaw części mowy obejmuje 6 klas leksemów nazwanych przez nas umownie realno-znaczeniowymi, które służą opisywaniu zjawisk pozajęzykowych, i 4 określane jako leksemy funkcyjne, służące bardzo różnym celom: budowie tekstu, ekspresji 127