144,145

że poszczególne grupy pisarzy korzystają z jej środków w różny sposób i dla różnych celów.

Styl utworu poza omówionymi dotąd wyznacznikami (aktualny w danej chwili stan polszczyzny, indywidualność pisarza, szkoła literacka, epoka) określony jest również przez gatunek literacki, do jakiego dany utwór należy. Wiemy z doświadczenia, że inaczej jest kształtowany język w utworach pisanych prozą, a inaczej w utworach pisanych wierszem, że inny jest język w powieści, a inny w epigramacie czy wierszu lirycznym¹.

W pewnych okresach styl gatunku staje się niemal całkowicie identyczny ze stylem szkoły poetyckiej. Tak było np. w pierwszych latach polskiego romantyzmu, kiedy to styl szkoły romantycznej najpełniej wyraził się w języku ballady i powieści poetyckiej, a więc określonych gatunków literackich.

Szkoła literacka, uprawiająca wybrane gatunki literackie i posługująca się w nich pewnym zespołem chwytów językowych, pełniących zazwyczaj podobne role, tworzy charakterystyczny dla siebie styl. Jeśli styl ten ma elementy ściśle określone, powtarzające się, mówimy o konwencji stylistycznej, będącej składnikiem tzw. konwencji literackiej. Konwencja stylistyczna jest to więc zespół charakterystycznych dla danej szkoły literackiej chwytów językowych, tworzących pewną jednolitą całość. Na kształtowanie się tych konwencji mają wpływ tendencje literackie realizowane przez szkolę, uprawiane przez jej przedstawicieli gatunki, a także szczególnie często opracowywane tematy.

Przyjrzyjmy się tym wyznacznikom na przykładzie konwencji ukształtowanej w ostatnich dziesiątkach lat w. XVIII przez reprezentantów sentymentalizmu. Poeci należący do tej szkoły wyrażali emocje proste i nieskomplikowane, jednocześnie podkreślając ich intymność. Ze szczególnym upodobaniem uprawiali formę sielanki, tzw. sielanki konwencjonalnej, której przedmiot stanowiły przeżycia pasterzy (był to tzw. „kostium pasterski”, bohaterami tych sielanek byli na ogól reprezentanci kultury dworskiej). W wyniku splecenia tych wyznaczników powstała konwencja stylistyczna, której przykładem może być następujący wiersz:

Ach! Cóż ja czynię? umysł mi umiera,

Kiedy swój na mię wzrok rzuci Neera,

Umrę natychmiast, jeżeli z ust onej Nie schwycę rychło caluszek pieszczony.

Co jeśli czuły ten caluszek schwycę,

Boję się, żebym nie zraził dziewicę:

Zbytniej śmiałości jeżelibym użył,

Na wieczną niechęć może bym zasłużył.

(F. D. Kniaźnin Pasterka)

Charakterystyczną cechą tego stylu była swoista „miękkość” i subtelność, często sięgano po wyrazy zdrobniale o szczególnym zabarwieniu emocjonalnym, nie tyle może intensywnym, ile swoiście czułostkowym. Tego typu konwencja stylistyczna okazywała w owym czasie dużą żywotność.

Konwencje stylistyczne są zjawiskiem historycznym. Stanowią językowy wyraz kształtowania się szkół literackich, prądów, poetyk itp. Wraz ze zmierzchem określonej szkoły konwencje bądź wraz z nią zanikają, bądź są kontynuowane w postaci nie zmienionej, ale nie mają poprzedniego znaczenia i zasięgu, żyją na marginesach literatury. Tak np. romantyczna konwencja stylistyczna była uprawiana wtedy jeszcze, kiedy romantyzm był już od dawna przeszłością. W takich wypadkach konwencja stylistyczna staje się zespołem gotowych, już ukształtowanych środków językowych i opóźnia proces rozwę>ju nowych tendencji stylistycznych.

10 — Zarys teorii literatury

1

Zagadnienia tc zostaną szeroko omówione w dalszych partiach niniejszej książki. Tutaj tylko je sygnalizujemy.