146 147

140

ROZDZ.IA

cią rolę odgrywa więc etyka przekonań (ethics of belief). Ma ona silny kontekst epistemologiczny, bowiem przekonania etyczne i moralne nabywa się na podsta wie jakichś świadectw i rozumowań. Jest więc ważne, aby mieć do nich zaufanie.

Etyka przekonań zaleca, aby nie żywić przekonań niepodpartych mocnymi racjami poznawczymi. Jest to tzw. reguła oczywistości, zwana też regułą epo-che, regułą dianoetycznej wstrzemięźliwości, czy wetem intelektualnym¹. Etycz nie naganne jest więc przyjmowanie ad hoc jakichkolwiek przekonań. Powinnością etyczną dziennikarzy jest posiadanie takich przekonań, za którymi przemawiają najmocniejsze racje.

Reguła oczywistości nie mówi nic o braku przekonań. Dlatego też ludzie mediów, którzy nie mają przekonań na temat istoty profesji dziennikarskiej i traktują ją jak każdą inną pracę, mogą etycznie wykonywać swój zawód. Wystarczy, jeśli będą respektować zasady etyki ogólnej. Właściwie rozumiana etyka dziennikarska jest „wyższym stopniem wtajemniczenia” i dotyczy deontologicznego modelu dziennikarstwa.

IDEAŁY EPISTEMICZNE

Choć przekonania należą do prywatnej sfery każdego człowieka i można ich nie wyrażać słowami, to jednak zwykle wyrażają się pośrednio, w postępowaniu człowieka.

Dla etyki dziennikarskiej ważne jest uchwycenie różnych sposobów wyrażania przekonań. Przede wszystkim materializują się w publikacjach, ale kryją się także w wyborze redakcji czy metodach zbierania materiałów dziennikarskich.

Przekonania są opiniami wolnych ludzi i w demokratycznych społeczeństwach prawo posiadania i wyrażania opinii przysługuje każdemu człowiekowi. Jeśli głoszone publicznie przekonania urażają uczucia lub w jakiś inny sposób naruszają prawa innych ludzi, spory rozstrzyga niezawisły sąd. Warto dostrzec, że dziennikarskie kodeksy etyczne i obyczajowe nic nie mówią o przekonaniach, choć przecież etyka i moralność człowieka zależy głównie od jego przekonań. Należy więc mieć możliwie prawdziwe przekonania.

Przekonania wyrażane publicznie, na przykład w mediach masowych, funkcjonują w skali makro i mają zupełnie inną wagę niż przekonania nigdzie nie wypowiadane. Pojawia się od razu pytanie: czy wszystkim przekonaniom i w jakim sensie można przypisywać wymiar etyczny?

Jest oczywiste, że za słowa i czyny, choćby nawet nie były przez prawo zabronione, ponosi się odpowiedzialność etyczną. Czy tak samo jest z przekonaniami, których się nie ujawnia ani słowem, ani czynem? Przekonania są przecież zupełnie czym innym, niż słowa i czyny. Nierealizowane przekonania nie mają wpływu na rzeczywistość. Można mieć przekonania rasistowskie, ale czy to automatycznie sprawia, że człowiek jest zły, skoro nie podejmuje żadnych działań o wydźwięku rasistowskim? Nie jest to problem czysto akademicki. Trzeba podkreślić znaczenie klimatu społecznego: jeśli w społeczeństwie nie ma przyzwolenia na rasistowskie poglądy, przekonania rasistowskie mają małe możliwości zrealizowania w praktyce. W redakcyjnej mikroskali ów klimat społeczny przejawia się w „kulturze newsroomu”.

Podobnie można pytać, czy treść snów ma jakiś wymiar etyczny? Przecież sny, tak jak i przekonania, są czymś realnym, choć istnieją w inny sposób niż rzeczy.

Byłoby absurdem twierdzić, że skoro komuś śnią się niecne czyny, to jest złym człowiekiem. Jednak w przypadku przekonań jest już inaczej. Na treść snów nie mamy wpływu, a jeśli nawet jakiś mamy, to nie znamy jego natury. Natomiast treść przekonań w znacznym stopniu zależy od człowieka, od jego wiedzy².

Przekonania i wiedza kształtują się na podstawie informacji, w wielu istotnych kwestiach głównie na podstawie informacji medialnych. W znacznej mierze decydują o głosach wyborców, stosunku do kary śmierci, eutanazji, aborcji, mniejszości seksualnych, Kościoła, księży, lekarzy, polityków. Człowiek, który bojkotuje wybory, bo jest przekonany, że nie ma sensu głosować, przekonania takiego nabył głównie na podstawie informacji z mediów, a nie osobistych doświadczeń.

W refleksji etycznej znaczenie przekonań zwykle jest niedoceniane. A przecież dziennikarz przekonany, że należy być uczciwym i rzetelnym, nie popełni plagiatu, kryptoreklamy, nie poda też niesprawdzonych informacji. Nie dlatego, że zabraniają tego kodeksy etyki dziennikarskiej, lecz dlatego, że ma takie, a nie inne przekonania.

Dla dziennikarzy, którzy są przekonani, że w Polsce istnieje „układ”, lustracja jest sprawą pierwszoplanową. „Układ” bowiem jest czymś nieetycznym, czymś, co należy zlikwidować, nawet za cenę krzywdy pojedynczych ludzi, którzy padną ofiarą lustracji. Decyduje o tym hierarchia wartości: na rzecz wartości większej (likwidacji „układu”) trzeba poświęcić wartości mniejsze. U ludzi, którzy nie są tak bardzo przekonani o istnieniu „układu”, albo nie dostrzegają go wcale, lustracja budzi tak wiele wątpliwości natury etycznej, że szukają takiej jej formy, która nikogo nie skrzywdzi. Przekonania są zakorzenione w wiedzy^{3 4 5}. W wiedzy znajdują wsparcie - argumentację i uzasadnienie.

1

W. Galcwicz, Studia z etyki przekonań, Universitas, Kraków 1998, s. 9.

2

Ale też nic do końca: każdy człowiek ma wrodzone predyspozycje do określonych przekonań.

3

„Tabula rasa nadal jest aksjomatem dla części okopanych w ideologicznych szańcach obrońców kil

4

ku coraz bardziej niemożliwych do utrzymania poglądów na temat ludzkiego rozwoju", j.D. Watson. DNA. Tajemnica życia..., s. 381.

5

A. Maclntyrc, Dziedzictwo cnoty. Studium z teorii moralności, tłum. A. Chmielewski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996, s. 162.