162,163

162

Teorie literatur \

reguły pragmatyczne. Podobnie twierdzi Gadamen „Żadne słowo nic jest słowem ostatnim, tak jak nie ma słowa pierwszego”'⁷. Podobnie będzie także uważał Lacan, uzależniając nieudaną konstytucję podmiotu w porządku symbolicznym od nieskończonego łańcucha znaczących.

Sens tekstu

■ cudze słowo (ros. czuiajt każde słowo (wypowiedź) „nic powiedziane przez kogoś inncgi». V¥ języku, które zmusza mnie do /.ifyv bcc niego pozycji. „Żyję w świct n słów. Całe moje życic polega na i niu się pośród nich. reagowaniu Cudze słowa stanowią „pierw świadomości i żyda człowieka"^-*, to, że mówiący człowiek musi iii wać nieustannie to, co nic należy ( i w ten sposób określać własną ti Spotkanie człowieka z cudzym •>!» winno być prawdziwym przedmie uk humanistycznych. Ale cudze także sfera nieusuwalnych media,) dzy danym słowem a przedmiotem, został już omówiony przez innych, cza to, że żaden przedmiot, w n w którym zaczyna o nim pisać jest „neutralny”i „naturalny", lecz wiony przez innych. Podobnie wał Roland Barthes, wprowadzając kategorię defja di/, „już powied? tle którego pojawia się każda wyjK Kategoria ta przypomina także logiczne (i hcrmcncutyczne) poję, m zontu, zakreślającego granice (Bachtiti sam używa kategorii Jul tu", ale także, wywodzącej się /. postkantowskiej, kategorii ..tła u nego ).

M. Bachtin, Estetyka tłum. D. Ulicka, oprać. dum., wstęp plcjcwicz, Warszawa 1986, >.4911 ** Ibidem, s. 492.

*** Idem, Słowo w powie/(i, (w:) bierny literatury i estetyki, tłum. W jewski, Warszawa 1981,*. 109.

2. Po drugie, sens tekstu - jak pisze Bachtin - „przysługuje [...] wyłącznie sensom, które spotkały się i zderzyły ze sobą"'⁸, i jest efektem starcia sił (= sensów). Taka polemiczna (od gr. polemos - wojna) geneza sensu przywodzi na myśl tezy Nietzschego. Jednocześnie „sens ma charakter podmiotowy”’⁹. Pozornie Bachtin zgadza się tu ze strukturalizmem, także głoszącym relacyjną genezę sensu, różni się jednak tym, że spotkanie sensów wyprowadza poza sam tekst, w stronę międzypodmiotowej komunikacji. Tu Bachtin, mówiąc o „krzyżowaniu się horyzontów” czy „przecięciu dwu świadomości”¹®, zbliża się bardzo do hermeneutyki, zwłaszcza Gadamerowskiej, w której sens rodzi się z dialogu między Ja i Ty. Kiedy zaś mówi, że „czynne rozumienie, włączając to, co rozumiane, w nowy horyzont rozumiejącego, ustala sieć złożonych stosunków wzajemnych, współbrzmień i rozdźwięków z rozu-

mianym, wzbogaca je w nowe elementy”’', to przypomina 1 lansa Roberta Jaussa opisującego za po ryzontu oczekiwań proces recepcji literackiej.

*< litin

163

Krytyka dualizmu pod miotowo-przo miotowego

Podmiot nie

istnieje

samodzielnie

Bachtin i por struktur.1I1/1

I Między mną (podmiotem) a tekstem (światem) rozpościera się pośredni-I rżąca sfera intertckstualna (językowa), łagodząca ontologiczną sprzeczność między tymi dwoma porządkami i umożliwiająca wszelkie poznanie. Tu Bachtin, który od wczesnej młodości starał się przezwyciężyć dualizm |KKłmiotowo-przcdmiotowy^,ł, bliski jest także wszystkim poststruktu-lalistycznym teoriom literatury głoszącym nieuchronną mediacyjność I struktur literackich w poznaniu rzeczywistości, od teorii intcrtckstual-' nych przez kognitywizm, hermeneutykę, do badań kulturowych (cultural | (riticism).

ą I wrcszcie:(ja sam istnieję tylko o tyle, o ile jestem omówiony przez kogoś | innego, o ile przechodzę „przez usta innych". Todmiot nic istnieje samo-I dzielnic, albowiem jest wydany cudzej mowie, nad którą nie ma kontroli.

(Bachtin mówi,że „podobnie jak ciało przebywa pierwotnie w łonie matki (w jej ciele), tak też świadomość człowieka budzi się spowita w cudzą świadomość”⁵³. A skoro świadomość jest zawsze świadomością językową, to [ budzi się ona spowita w cudzą mowę. Tu Bachtin bliski jest psychoanalizie Lacanowskicj, w myśl której „ja"zostaje symbolicznie (językowo) wy-| Maszczone w przestrzeni kultury. Jak trafnie parafrazował Lacana Roland Barthes, „tylko Inny [czyli porządek symboliczny] może napisać moją au-[ tobiografię".

Te cztery „tezy"- niczwicńczcnie kontekstu, relacyjna geneza sensu, nicusuwal-hr.U|M>śrcdniczcnie podmiotu poznającego i istniejącego - które dają się wysło-t /.i |K>mocą jednej ogólnej tezy o „niezwieńczonym dialogu z wielogłosowym Wijanicm sensu”’⁴, bardzo silnie łączą Bachtina z poststrukturalizmcm. Gdy de-Iptrukcjonista Joseph Hillis Miller będzie twierdził, że „dzieło [literackie] jest trzcganc raczej jako heterogeniczne, dialogowe niż monologowe"⁵⁵, to oczywi-i będzie nawiązywał, choć pewnie nieświadomie, do Bachtina.

Ifdzy innymi

rozmowie z Wiktorem Duwakincm, zarejestrowanej na początku lat Jdcmdzicsiątych, Bachtin wyraźnie stwierdził: Jestem filozofem. Myślicielu *\ Rozumieć to należy chyba nic tylko tak, że refleksja literaturoznawcza •i: nieodłączna od refleksji filozoficznej (zależność oczywista), ale przede Jr.y*tkim tak, że pisząc książki poświęcone literaturze, Bachtin tworzy okre- Projekt luny projekt filozoficzny, wykraczający znacznie poza granice badań litcrac- ^,,l0*^0,l<:*⁰y li 11 I u rwszym bodaj, który to spostrzegł, był - paradoksalnie - Tzvctan To*

/< ih. idem, IV stronęfilozofii czynu, of>. cił.

Idem, Estetyka fwórczoki słorunej, of>. cit.,%. 484.

Umiem, i. 461.

| I lilii* Miller, Theary Now anil Then, New York 1 gę 1,    1 ao.

W I >mv.ikm. Ko/mou»v r MitbttUem Harfstinem, tłum. A. Kminku. W.iiv/.iw.i 3002,1. <8

1

l.-G. Gadamer, Dekomtrukeja a hermeneutyka, tłum. P. Dchncl, „Odra" 1996, nr 1,1 M. Bachtin, Estetyka twórezoici słownej, op. ei/., s. 495.

Ibidem, 524.

Ibidem, 447.

Idem, Słowo v> ponur fet, op ot.» 109