1667

Wykład 13

Podstawowe problemy językoznawstwa historycznego

W dziejach europejskiej myśli językoznawczej zainteresowanie rozwojem języka było wcześniejsze niż pogłębiona refleksja nad językiem ujętym synchronicznie. Dziewiętnastowieczne językoznawstwo naukowe, do czasu pojawienia się strukturalizmu w końcu wieku, zdominowane było przez problematykę historyczną, zwłaszcza historyczno-porównaw-czą. Druga połowa XIX wieku to bowiem intensywny rozwój tzw. młodogramatycznej szkoły w językoznawstwie niemieckim, która stworzyła wielkie syntezy w zakresie gramatyki historyczno-porównawczej.

Rozwój tego kierunku wiązał się z zainteresowaniem zjawiskiem pokrewieństwa językowego, obserwowanym w obrębie rodziny indo-europejskiej, a także z odkryciem pod koniec wieku XVIII sanskrytu, najstarszego języka indyjskiego. Dokonali tego odkrycia uczeni angielscy (przede wszystkim W. Jones), a badacze niemieccy F. Schlegel i F. Bopp dokładniej opisali ten język na początku XIX wieku. Okazało się, że sanskryt, tak odległy geograficznie od terytorium europejskiego, ma cechy właściwe językom europejskim, co stało się podstawą stworzenia pojęcia indoeuropejskiej wspólnoty językowej, a także wyróżnienia w jej obrębie grupy języków o pewnych cechach wspólnych, powstałych w wyniku stopniowego rozpadu tej wspólnoty. Odkrycie sanskrytu pokazało bowiem, że w języku tym widoczne są pewne cechy bliskie np. językom słowiańskim, a obce innym językom indoeuropejskim (takim np. jak język grecki czy łacina). Pozwoliło to wyróżnić w obrębie rodziny indoeuropejskiej dwie wielkie grupy: tzw. języki satemowe i kentumowe. Szerzej będzie mowa o tej kwestii dalej (s. 176).

Badanie języków w aspekcie historycznym obejmuje wiele ogólnych problemów teoretycznych i metodologicznych, a także problemów szczegółowych, związanych z ewolucją poszczególnych języków i grup językowych. Przyjrzyjmy się im w wielkim skrócie.

13.1. Pojęcie zmiany językowej. Źródła i przyczyny zmian językowych

Zmiana jest wpisana w samo funkcjonowanie języka. Użycie języka, 166 mające w sobie wiele cech indywidualnych, nosi w sobie już zalążki

zmian. Ponadto samo wyróżnienie nieruchomego stanu języka jest pewną fikcją teoretyczną. W każdym wydzielonym momencie czasowym język ludzi mówiących obejmuje elementy odchodzące (stare) i pojawiające się (nowe). Język polski końca XX wieku jest inny niż język, jakim posługiwali się Polacy w połowie wieku. Także współcześnie język osób pokolenia starszego jest inny niż język młodzieży.

O tym, jak zmienia się język w ciągu kilkudziesięciu lat, świadczą znakomicie różnice powstałe między polszczyzną krajową i emigracyjną, które wytworzyły się między rokiem 1945 a 1989: polszczyzna emigracyjna nie przeprowadziła wielu zmian i innowacji powstałych w polszczyżnie peerelowskiej.

Na naszych oczach polszczyzna zmienia się nie tylko pod względem leksykalnym (nazwy nowo pojawiających się pojęć, np. okrągły stół, gruba kreska, fan, nowa generacja produktów), ale także fonetycznym (zanik i rozłożenie nosówek, stabilizacja akcentu paroksytonicznego, tendencja do usuwania końcowych spółgłosek: ta zamiast tak,ju zamiast już, pięć złoty zamiast pięć złotych), jak również fleksyjnym (tendencja do nie-odmieniania nazwisk) i składniowym (np. zmiana rekcji czasowników: usuwanie dopełniacza na rzecz biernika: oszczędzaj światło zamiast oszczędzaj światła, dodaj cukier zamiast dodaj cukru).

Jako źródło zmian językowych wymienia się kilka głównych czynników.

(1)    Indywidualne użycia języka, charakteryzujące się niedokładnością realizacji (np. wymowa uproszczona), a także elementami twórczości, np. nowe zastosowania wyrazów (metaforyczne, metonimiczne): okrągły stół ‘metoda negocjacji’. Innowacje indywidualne upowszechniają się, stając się normą ogólną i tym samym wpływając na ewolucję systemu.

(2)    Tendencja do ekonomii wysiłku, prowadząca do uproszczeń głoskowych (np. cisnąć < cisknąć, ojca < oćca), upodobnień, palatalizacji, np. /' > ć i in.

(3)    Tendencja do uwyraźniania znaku, przeciwstawiająca się tendencji do nadmiernego upraszczania, np. deleksykalizacje typu rozgrzeszyć zamiast rozrzeszyć (por. ros. razrieśif) ‘rozwiązać’, kalka łac. absolvere.

(4)    Działanie analogii, a więc tendencji do utrzymywania regularności, usuwania wyjątków. Tendencja ta przejawia się przede wszystkim w procesach wyrównań analogicznych. Jeśli na skutek procesów fonetycznych (np. przegłosu polskiego i lechickiego, zachodzącego

w określonych warunkach, tzn. przed spółgłoskami przedniojęzykowymi 167