Hajduk, Pomoc i opieka 7

normami moralnymi, obyczajowymi, językowymi. Człowiek dobrze wychowany zachowuje się zgodnie z normatywnym wzorem (wzorcem) zachowań obecnym w kulturze grupy społecznej. Normatywne składniki kultury grupy spełniają funkcje motywacyjne. Aby norma (normatywne składniki) mogła spełniać funkcje motywacyjne muszą wystąpić następujące warunki.

Po pierwsze — jednostka ustala, że w danym społeczeństwie są określone nakazy albo zakazy, czyli określone wymagania adresowane do np. matek, dzieci, kierowców itp.

Po drugie —jednostka, członek określonej kategorii społecznej, musi wiedzieć o. wymaganiach zawartych w nakazach i zakazach;

Po trzecie —jednostka posiada zdolność rozpoznania sytuacji, w której ma zastosowanie oczekiwanie (nakaz albo zakaz).

Co potwierdza regulacyjną rolę normy?

• poczucie powinności działania w określony sposób,

• gotowość do działania bez Stałej kontroli zewnętrznej,

• poczucie dumy, „spełnionego obowiązku” w sytuacji zrealizowania nakazu,

normy, . ■

• poczucie winy wywołane przez niezrealizowanie normy lub złamanie zakazu,

• niepokój , przykrość wywołana stwierdzeniem niezrealizowania normy, przez jej adresata chociaż nie narusza to interesów danej jednostki,

• próby zachęcenia innych do respektowania norm lub zachęcania do przywrócenia stanu rzeczy naruszanego przez nieprzestrzeganie normy.

Respektowanie norm jest wskaźnikiem uznania nadawcy norm—autorytetu lub uznania strażnika norm — osoby albo instytucji. Inny sposób wyjaśniania respektowania norm przez ich adresatów, to wskazanie na tworzenie się pojęciowej reprezentacji wymagań normatywnych w następstwie socjalizacji. Dlaczego system reprezentacji pojęciowej ma wpływ na postępowanie ludzi? Według Schwartza — (1976) referujemy za J. Reykowskim (1986, s. 211) — następują powiązania poczucia własnej wartości jednostki z wymaganiami norm, przestrzeganie norm spotyka się z „wewnętrzną nagrodą”, wywołuje zadowolenie z siebie, naruszenie jej — pociąga za sobą wewnętrzną karę, wywołuje poczucie winy. Stąd pewien postulat pedagogiczny—rozwijanie normatywnej regulacji następuje jako efekt uzyskania doświadczenia, które daje jednostce sposobność do dostrzegania zmiany w zakresie poczucia własnej wartości, stosownie do tego, w jakim stopniu spełnia ona wymaganianorm, których jest adresatem. Jednocześnie z tego niożna wyprowadzić wniosek, że podstawowym motywem podejmowania działań jest własna wartość jednostki a przestrzeganie norm stanowi sposób potwierdzenia owej wartości.

System normatywny jednostki kształtuje się w warunkach, które stwarzają okazję do porównywania się z innymi, z równymi i prowadzą do wytwarzania się spójnego, rozległego systemu zasad (A. Gołąb, 1976). Bardziej spójny system norm zintemalizowanych łatwiej pozwala przewidywać zachowania, tego, kto je zinter-nalizował. Regulacyjna funkcja norm jest konsekwencją wewnętrznego związku między normami (A. Gołąb, 1976). Tak ukształtowany system normatywny wyznacza postępowanie bez pośrednictwa „struktury ja”. Zgodnie z tą hipotezą jednostka podejmuje działania podporządkowane zachowaniu spójności systemu || normatywnego a nie dla podtrzymania poczucia własnej wartości.

Dokładniejsza analiza wyników badań dostarcza przesłanek do wyodrębnienia dwóch odmiennych poglądów, dotyczących wpływu systemu normatywnego na I; postępowanie ludzi:

•jeden zakłada powiązania normy z poczuciem własnej wartości jednostki (pod-I miotu),

• drugi zakłada utworzenie przez system normatywny, autonomicznej struktury regulującej działania podmiotu (J. Reykowski, 1986, s. 216; A. Gołąb, 1980, s. 235-248).

Normy można uznać za składniki wiedzy i przekonań jednostki — jej sieci W poznawczej. W regulowaniu zachowań ludzi wyodrębnić trzeba udział wzorców poznawczych. Wzorce te — standardy - - wchodzą ze sobą w związki wzajemne, tworzą układy i hierarchie, dlatego moralne postępowanie regulują one w sposób powtarzalny, przewidywalny. Ludzie różnią się stopniem internalizacji norm: akceptacj ą norm, wrażliwością na naruszanie norm oraz faktycznym przestrzeganiem norm. Zachowanie człowieka charakteryzuje siępewnąpowtarzalnością, regularnością. Geneza wzorców zachowań uruchamianych przez jednostkę to obserwacja tej regularności. Sprzyja ona wytwarzaniu oczekiwań dotyczących po-| wtarzalności zachowań, zdarzeń, zjawisk. Standardy, oczekiwania odnoszą się do stanów realnych ludzi, rzeczy, zachowań a także do stanów idealnych i wyrażane są za pomocą takich kategorii jak harmonia, porządek, rytm, sprawność, ład. One pomagają uporządkować doświadczenie jednostki i tworzą różne rodzaje schematów poznawczych.

| Reakcja na rozbieżność otrzymanej informacji ze standardem (schematem) poznawczym określa:

• znaczenie standardu, czyli jego usytuowanie w układzie innych standardów (schematów),

• ustabilizowanie schematu, czyli liczby doświadczeń, które ma jednostka z jakąś kategorią zjawisk,

• wielkość różnicy między aktualną informacją a schematem poznawczym,

• konsekwencje naruszania standardu (J. Reykowski, 1986, s. 224).