Hajduk, Pomoc i opieka 2

bowiem „wiedza taka może okazać się pożyteczna do realistycznego formułowania celów wychowania i celów polityki społecznej, mających na względzie doskonalenie życia społecznego i tworzenia optymalnych warunków dla rozwoju człowieka” (J. Reykowski, 1986, s.20).

Z przytoczonej myśli odczytujemy optymizm jej autora, dostrzeganie dużych możliwości dokonywania zmian w organizacji działań grupowych, zmian w osobowości członków kolejnych pokoleń społeczeństwa. Badania uwarunkowań gotowości ludzi do pomagania, innym i możliwości kształtowania takiej gotowości ułatwiły zgromadzenie sprawdzonej wiedzy, która może służyć do tworzenia programów działania praktycznego. Ta wiedza stanowi znaczącą przesłankę teorii wsparcia społecznego, pomaga lepiej zrozumieć zachowania ludzi i działalność instytucji ukierunkowaną na udzielenie pomocy.

Większość ludzkich zachowań ma charakter społeczny w tym sensie, że ich skutki nie są oboj ętne dla innych ludzi.

Reykowski (1986, s. 27-28) dzieli zachowania¹— stosując kryterium korzyści podmiotu i korzyści osób, na które skierowane jest działanie podmiotu—na:

a) zachowania prospołeczne:

• altruistyczne,

• pomocne,

• kooperacyjne,

b) zachowania neutralne:

• adaptacyjne,

c) zachowania aspołeczne:

• egocentryczne,

d) zachowania antyspołeczne:

• eksploatatorskie,

• szkodzące innym bez wyraźnego pożytku uzyskiwanego przez podmiot.

Zachowania altruistyczne, pomocne i kooperacyjne będące składnikami kategorii zachowań prospołecznych „są zorganizowane tak, by podtrzymać* chronić lub rozwijać interes innych osób, grup, społeczności, instytucji, mówiąc krócej interes innych obiektów społecznych” (J. Reykowski, 1986, s.27).

W literaturze psychologicznej powszechnie jest stosowane pojęcie zachowania prospołeczne. Są różne próby zdefiniowania tego pojęcia. Jedni autorzy koncentrują się na opisie skutków prospołecznych zachowań, inni na wskazaniu motywów zachowań, nastawienia emocjonalnego dawcy pomocy do jej odbiorcy. Autor cytowanej pracy tak definiuje tę kategorię zachowań:

„Wspólne dla tych zachowań jest to, że są one wywołane przez aktualny lub możliwy stan innej osoby bądź innego (szerszego) obiektu społecznego i organizowane ze względu na interesy i potrzeby tego obiektu” (J. Reykowski,

1986, s.48).

Opisując zachowania ludzi psychologowie wskazują na motywację urucha-ę miającą zachowania. Wyróżniają motywację prospołeczną łub gotowość jednostki do pomagania innym. Badania empiryczne prowadzone przez psychologów poma-.. gają w kategoryzowaniu motywów zachowań prospołecznych. Sądzimy, że wiedza 0 uwarunkowaniach gotowości ludzi do pomagania innym przydatna j est pracownikom instytucj i opieki i pomocy, natomiast wiedza o możliwości kształtowania takiej gotowości potrzebna jest rodzicom, nauczycielom, trenerom, kapłanom, politykom. Badania.psychologów zmierzające do rozpoznania gotowości ludzi do pomagania innym wskazują na wielość różnych czynników sprzyjających gotowości do pomagania albo osłabiających taką gotowość. Uzyskaną z licznych badań eksperymentalnych wiedzę można uznać za wystarczającą do wyjaśniania zachowań pomocnych, znaczenia sytuacyjnych i osobowościowych uwarunkowań tych zachowań. Przyjmujemy pogląd, że wiedza psychologów o gotowości do pomagania odnosi się do sytuacji społecznych, które można tak wyodrębnić i opisać:

/ ą) podmiot, potencj alny dawca pomocy wie o potrzebujących pomocy lub ich traf-1 ; nie rozpoznaje,

b) podmiot udzielający pomocy ocenia pozytywnie swoje kompetencje do jej udzielenia,

c) podmiot udzielający pomocy podejmuj e czynności pomagania z własnej inicjatywy, j d) podmiot udzielający pomocy wie, że odczuwający potrzebę skorzysta z pomocy,

| e) podmiot udzielający pomocy może ocenić skuteczność pomagania,

j f) podmiot udzielający pomocy realizuje powinność moralną: „należy pomagać j potrzebującemu pomocy” i poddawany jest ocenie moralnej, niezależnie od tego czy jego zachowanie podlega sankcj i prawnej, czy też nie.

Inne sytuacje społeczne, w których zachodzi udzielanie pomocy (np. kwestowanie) nie spełniają niektórych warunków wyżej wymienionych. Osoba udzielaj ą-. ca pomocy (kwestująca) może nie znać żadnej osoby należącej do kategorii osób wspomaganych. Podmiot pomagający może nie posiadać wiedzy o tym, jakie dobro chroni jego pomoc — historyczny zabytek, życie jednostki, ginący gatunek rośliny lub zwierzęcia. Inne sytuacje społeczne, w których zachodzi pomaganie, pozostają poza zainteresowaniem niektórych nauk społecznych. Wnikliwe badania psychologów nie dostarczają wiedzy o pomocy realizowanej w relacjach zawodowych, która wynika z powinności zawodowych nauczyciela, lekarza, trenera,