182,183

wiersza zostało wyraźnie uwarunkowane prawidłowościami systemu sylabicznego.

Mimo wszelkich uzupełnień zastosowanie teorii stopowej przy analizie wiersza sylabotonicznego, a więc określenie, jakie ewentualnie stopy dadzą się w danym utworze wyróżnić, czy ich układy są pełne, czy też katalektyczne lub hiperkatalektyczne, a tok cezurowany lub dierezowany itd. — jest niewystarczające dla scharakteryzowania istotnych cech jego rytmiki. Kontur rytmiczny wiersza sylabotonicznego zależy bowiem nie tylko od układu akcentów, ale i od układu przedziałów międzyzestrojowych w kolejnych wersach utworu. Inny jest w wierszach, gdzie regularności w rozkładzie akcentów towarzyszy regularność rozmieszczenia granic zestrojów akcentowych, a inny w wierszach, gdzie regularność zestrojowa nie występuje. Należy przy tym podkreślić, że wiersze, w których obserwujemy stosunkowo najwyższy stopień ujednolicenia rozkładu i akcentów, i granic międzyzestrojowych, odznaczają się największą monotonią, „katarynkowością” rytmu. Z racji występowania owej podwójnej regularności w tej samej grupie wierszy sylabotonicz-nych znajdują się zarówno dierezowane trocheje Miciriskiego, jak i i cezurowane daktyle Broniewskiego (por. przytoczone wyżej przykłady). Natomiast do odmiennych typów wypadnie zaliczyć np. trocheje Mi-cińskiego i trocheje Pawlikowskiej lub amfibrachy Dumy o Wacławie Rzewuskim Słowackiego i Sceny przy strumieniu Szenwalda. Wiersze te, formalnie bliskie sobie, bo dające się podzielić na takie same stopy, prezentują w gruncie rzeczy zupełnie odmienne podejście do kształtowania rytmu sylabotonicznego, dążąc do regularności rozłożenia granic międzyzestrojowych (Miciński, Słowacki) bądź jej unikając (Pawlikowska, Szenwald).

Jeszcze jeden czynnik może decydować o odmienności rytmicznej utworów tożsamych pod względem budowy stopowej. Czynnikiem tym jest stosunek przedziałów skladniowo-intonacyjnych do granic wersów. Od utworów, w których jednostki wersowe i intonacyjne nakładają się na siebie, ostro odbija porozrywany tok składniowo--intonacyjny amfibrachów Szenwalda czy przerzutnie we fragmencie Kwiatów polskich Tuwima, radykalnie zmieniające typ występującej w nich rytmiki jambicznej.

Przy maksymalnym zrytmizowaniu wiersza sylabotonicznego regularnej powtarzalności mogą podlegać następujące układy elementów językowych: określony format sylabiczny wersów, ustabilizowany rozkład sylab akcentowanych i nie akcentowanych, ustabilizowane miejsca przedziałów międzyzestrojowych, zharmonizowanie jednostek skladnio-wo-intonacyjnych i wersowych. Za podstawową, warunkującą swoistą! odrębność systemową sylabo tonizmu uważa się regularną powtarzalność dwu pierwszych układów, regularność dwu następnych traktuje się nic jako warunek systemu, lecz tylko jako sposób jego modulowania.

Znamienny jest przy tym fakt, że estetyczny ideał maksymalnej regularności przyświecał drugorzędnym kierunkom poetyckim, takim jakie reprezentowali np. poprzednicy, a potem epigoni wielkiej poezji romantycznej. W tego typu kierunkach mamy też najczęściej do czynienia ze skłonnościami do traktowania sylabotonizmu jako uniwersalnej techniki wersyfikacyjnej, tzn. mogącej występować we wszelkich rodzajach utworów poetyckich. Tymczasem w wielkiej poezji romantycznej czy w szczytowych osiągnięciach poezji dwudziestolecia międzywojennego obserwujemy tendencje ograniczające rolę i zasięg sylabotonizmu.

Realizują się one dwojako: albo redukują zasięg sylabotonizmu jedynie do pewnych, wyspecjalizowanych stylowo utworów (na co przykładem jest twórczość Mickiewicza i Słowackiego), albo osłabiają wyrazistość sylabotonicznej rytmizacji przez składniowo-intonacyjne i zestrojowe zróżnicowanie wersów, a nawet przez ograniczenie ich regularności sylabicznej lub akcentowej.

Rozchwianie regularności sylabicznej prowadzi ku wierszowi nieregularnemu. Natomiast ograniczanie regularności akcentowej mieści się jeszcze w ramach wierszowania regularnego (co najwyżej spychając sylabotonizm w kierunku sylabizmu). Polega ono albo na wprowadzaniu akcentów dodatkowych, albo też — i ta ewentualność pociąga za sobą o wiele ostrzejsze konsekwencje — na przesunięciu pewnych akcentów na inne, rytmicznie nie ustalone pozycje. Ukształtowanie takie bywa wykorzystywane jako środek doraźnej ekspresji poetyckiej, kiedy celowo zbiega się z jakimś istotnym szczególnie dramatycznym czy znaczącym momentem treści, albo też może — jak to często zdarza się przy syla-botonizmie — świadczyć jedynie o pewnej swobodzie w traktowaniu schematu wersyfikacyjnego. O ile bowiem można przeczytać setki wierszy sylabicznych i nie napotkać w nich żadnych odchyleń od przyjętych norm wersyfikacyjnych, o tyle pewne wahania akcentowe w wierszach sylabotonicznych są na porządku dziennym.

Fakt, że regularność akcentowa nie ma tu charakteru wersy fik acyj-

183