1
4(1) 2

86 ŚWIADOMOŚĆ

Przejście od trybu subiektywnego do obiektywnego fundacjonaliści opierają na wnioskowaniu według zasady najlepszego możliwego wyjaśnienia: najlepszym wyjaśnieniem dla tego, że teraz przeżywam widzenie czerwonej płaszczyzny, jest właśnie to, iż taka płaszczyzna rzeczywiście istnieje. Zakłada się przy tym, że jest to lepsze wyjaśnienie od konkurencyjnych hipotez, a więc od hipotez sceptycznych w stylu Kartezjusza, że podlegamy uniwersalnemu złudzeniu, wytwarzanemu w nas przez złego i potężnego demona. Współczesne wersje fundacjonalizmu albo rezygnują z mocnej interpretacji zdań bazowych, przyznając im jednak status zdań jakoś wyróżnionych epi-stemicznie, albo uznają, że sposób derywacji zdań pochodnych ze zdań bazowych nie musi być dedukcyjny, lecz może być jakąś formą rozumowania probabilistycznego, albo rezygnują z obu tych postulatów kartezjańskiego fundacjonalizmu.

Jeden z głównych sceptycznych argumentów przeciwko fundacjonaliz-mowi został po raz pierwszy wyraźnie sformułowany przez W. Sellarsa i funkcjonuje współcześnie pod etykietą mitu danych⁵⁷. Argumentacja Sellarsa przyczyniła się do powstania stanowiska w epistemologii filozoficznej nazywanego koherencj on izmem ⁵⁸. Scllars starał się podważyć fundacjona-listyczny pogląd, że nasze przekonania bazowe są uzasadnione przez bezpośrednie doświadczenie. Według fundacjonalizmu przekonanie, że teraz przeżywam widzenie czerwonej płaszczyzny, ma być uzasadnione przez widzenie czerwonej płaszczyzny w ten sposób, iż samo to widzenie nie zawiera już żadnych elementów konceptualnych i przekonaniowych. Bezpośrednie doświadczenie w tym sensie miałoby ‘gasić’ regres uzasadniania epistemicznego, gdyż nic ma sensu dalej pytać, za pomocą czego samo widzenie jest uzasadnione. Sellars odpierał ten argument, twierdząc, że bezpośrednie doświadczenie jest albo ‘surowym czuciem’ świata, pozbawionym jakiegokolwiek ‘uzbrojenia’ konceptualnego - na przykład takim odczuwaniem, jakie występuje u bardzo małych dzieci - wtedy jednak nie może odgrywać żadnej roli w uzasadnianiu przekonań, albo bezpośrednie doświadczenie chce odgrywać rolę w uzasadnianiu epistemicznym, a w takim wypadku musi zwierać elementy konceptualne i przekonaniowe. Zdanie „Przeżywam teraz widzenie czerwonej płaszczyzny” nie może być uznane za zdanie bazowe w sensie fundacjonalistycznym, ponieważ nie jest uza-

⁵⁷    Por. W. S e 1 1 a r s, Empiryzni i filozofia umysłu, tłum. J. Gryz, [w:] B. Stali o s z (red.), Etnpiryzfn współczesny, Warszawa: Wydawnictwo UW 1991, s. 173-257.

⁵⁸    Za klasyczną już dzisiaj ilustrację stanowiska koherencjonistyczncgo w dziedzinie wiedzy empirycznej uchodzi książka L. BonJoura The Struciure of Empirical Know-

-    •    ~    ' *    »-t........i »r..:-----o-,,,,,. i CiQ*

sadnione wyłącznie przez samo widzenie tej płaszczyzny i jej barwy. Żeby je sformułować, musimy już mieć pojęcia kolorów i musimy być m.in. przekonanani, że oświetlenie jest dostatecznie dobre, aby można było odróżniać kolory itd. Możliwość wypowiedzenia tego zdania zakłada więc dysponowanie koherentną siecią pojęć i przekonań. Stąd Sellars wyciągał wniosek, że koncepcja bezpośrednich danych świadomości jest mitem epistemologii kartezjańskiej i że każde uzasadnianie epistemiczne musi się odnieść do innych przekonań: musi je założyć jako możliwie spójne tło. Każde uzasadnianie epistemiczne musi być koherencjonistyczne.

i Pi: j W' i

C. OBRONA INTROSPEKCJI

i

Ęm*

|ł£* "i    •    •

Przedstawione powyżej zarzuty wobec tradycyjnej teorii introspekcji r chaijikteryzują współczesny stan dyskusji filozoficznej na ten temat. !-• Powszechnie krytykuje się tradycyjny model, któremu nadaje .się miano modelu kartezjańskiego. Wydaje się jednak, że część z tych zarzutów można : odeprzeć za pomocą odpowiedniej interpretacji struktury aktów spostrzegania wewnętrznego. Inne trudności, które dotyczą szerszych zagadnień, m.in. IJżasięgu epistemicznego introspekcji lub nieświadomości, muszą być rozwa-ggarie osobno.

Jak już zostało przedstawione powyżej, nasza świadomość może mieć y charakter prostej świadomości różnego rodzaju obiektów, ale może również !|prz>|bierać postać świadomości refleksyjnej³⁹. Zarówno prosta świadomość

"O

' .------^T ° ^r-----* ^r--------^J..... ...........»

ewna wersja tej problematyki nazywana ‘argumentacją transcendentalną’. Argumentując

‘a neez aprioryczności kategorii i form naoczności, Kant przyjmował, że doświadczanie

Można tu zwrócić uwagę na fakt, że pojęcie ‘refleksji’ otrzymało w dziejach |filqz )fii także inne znaczenie, odmienne od rozważanego teraz sensu. ‘Refleksja’ była interpretowana jako zasadniczy rodzaj poznania, który ma odsłaniać sposób istnienia sób działania ducha ludzkiego, a jednocześnie jako podstawowe narzędzie filozofo-i w ogóle. Filozofia transcendentalna Kanta, idealizm Fichtego, dialektyka Hegla, miologia neokantowska, a także współczesna filozofia transcendentalna były przedsięwzięciami, które za pomocą refleksyjnej analizy umysłu dążyły do określenia relacji ędzy kategoriami bytu i kategoriami myślenia. Charakterystycznym przykładem ąkiego wykorzystania pojęcia refleksji mogą być poglądy H. Wagnera (Philosophie und 'ćfhxion_t Miinchen-Basel: E. Reinhardt 1959). W filozofii angielskojęzycznej po drugiej ^:voji ic światowej upowszechniła się, głównie za sprawą publikacji P. F. Strawsona,

ef¹

1

da a jest możliwe tylko przy założeniu istnienia pewnych warunków. Formalną struk-:.ę współczesnej wersji argumentacji transcendentalnej można przedstawić następująco: dstnieć pewne Y, jeżeli istnieje pewne X, dla którego Y jest warunkiem koniecz-n Argumentacja ta skierowana jest najczęściej przeciwko jakiejś postaci sceptycyzmu, riitysćcptyczny wniosek, który ma z niej wypływać, brzmi: sceptyk musi z konieczności