1(2) 4

20 ŚWIADOMOŚĆ

jednak wszystkie le usiłowania brały za punkt odniesienia to właśnie określenie wiedzy . W efekcie tych zmian dzisiejsze podręczniki epistemologii nie zaczynają się od rozważań na temat ‘problemu mostu’, lecz od nawiązujących do Platona i Gettiera prób podania definicji (warunków) wiedzy. Epistemologia drugiej połowy XX w. odeszła od swojego nowożytnego, ‘świadomościowego’ wzorca. Zaczęły w niej dominować stanowiska realistyczne i naturalistyczne, w których ramach poznanie (kognicja) jest rozpatrywane jako jeden z naturalnych procesów w świccie, rządzonych prawidłowościami przyczynowymi^{1 2}.

Trzeci rodzaj dyskursu filozoficznego odnoszącego się do świadomości bierze pod uwagę świadomość jako reflcksywność. Problematyka świadomości jako refleksywności nic jest aż tak rozległa teoretycznie, jak to miało miejsce w dwóch poprzednio scharakteryzowanych aspektach filozoficznych rozważań na temat świadomości. Patrząc jednak z punktu widzenia całości dziejów filozofii, jej sformułowanie jako odrębnej dziedziny zagadnień trzeba uznać za swoiste odkrycie filozoficzne. Słowo Tefiek-sywność’ ma tu wskazywać na coś innego i coś bardziej doniosłego niż proste zauważanie własnych stanów psychicznych. ³ Refleksy wność’ to cecha mająca definiować nasze człowieczeństwo: jesteśmy istotami zwróconymi do siebie, świadomymi siebie i te cechy odróżniają nas od wszystkich innych bytów w święcie. Wszystkie inne byty istnieją tylko w sobie, lecz nie istnieją dla siebie. Wprawdzie niektóre zwierzęta potrafią w pewien sposób świadomie odzwierciedlać świat, lecz nie są świadome swojego sposobu egzystowania w święcie. Jako przykładowe zagadnienia, dyskutowane w ramach tego sposobu tematyzacji świadomości, można wymienić: świadomość własnej osobowości, świadomość własnego ‘ja’ w relacji do innych podmiotów, świadomość własnej skończoności i nieuchronności śmierci, przeżycie nadziei, świadomość słabości i winy, świadomość dziejów i włas-nego w nich miejsca. Świadomość jest tu traktowana jako ‘wewnętrznie doświadczalna rzeczywistość’, dzięki której formuje się specyficznie ludzki sposób istnienia. W XX w. najbardziej doniosłymi konkretyzacjami tego nurtu były różne odmiany filozofii egzystencjalnej, personalizmu, filozofii dialogu, hermeneutyki. Nurt egzystencjalny przejawiał się już wcześniej, m.in. w poglądach filozoficznych św. Augustyna, B. Pascala, A. Schopenhauera, F. Nietzschego czy S. Kierkegaarda. W opinii filozofów tego nurtu, egzystencjalna problematyka świadomości jako refleksywności różni się od kosmocentrycznego podejścia do człowieka, które dominowało w filozofii przez większą cześć jej dziejów. W świetle dyskusji na temat relacji duszy do ciała w filozofii starożytnej i średniowiecznej człowiek był widziany jako część hierarchicznie uporządkowanego i zmierzającego do celu uniwersum. Posiadanie niematerialnej i nieśmiertelnej duszy wyróżniało go wprawdzie istotnie, lecz ta charakterystyka nie dotykała jego najważniejszych problemów egzystencjalnych. Podobnie było w czasach nowożytnych, w których świadomość była brana pod uwagę głównie w kontekście sporu między realizmem a idealizmem. Uwzględnienie świadomości jako refleksywności w filozofii egzystencjalnej XX w. dostarczyło wielu nowych wglądów w głębokie i często niewyrażalne do końca aspekty świadomej egzystencji człowieka.

W tym kręgu pojawiły się takie idiomy filozofii egzystencjalnej, jak świadomość nieautentyczna, to znaczy zapominająca o skończoności istnienia ludzkiego, i świadomość autentyczna, a więc rozstrzygająca o planie życia ze względu na wyraźne'Wzięcie pod uwagę własnej skończoności. Tutaj mamy do czynienia z analizami świadomości fałszywej, zideologizowanej, nakierowanej wyłącznie na manipulację i użycie, a z drugiej strony świadomości autentycznej, niezabarwionej egoistycznie i manipulacyjnie, zmierzającej do prawdziwego kontaktu z innymi ludźmi i z Bogiem. Należy zauważyć, że cała ta sfera analiz filozoficznych - o charakterze teistycznym, agnostycznym lub ateistycznym - jest w pewnej mierze niezależna od aspektów kosmologicznych i epistemologicznych dotyczących natury świadomości ludzkiej. Człowiek, jako samoświadoma egzystencja, pozostanie skazany na decyzję co do swojego sposobu zachowania się w świecie niezależnie* od tego, jak wypadnie rozstrzygnięcie innych aspektów dyskusji dotyczącej jego struktury metafizycznej. Mówiąc wprost, żadne, nawet najbardziej przekonujące teoretycznie uzasadnienie dualizmu antropologicznego, z jego główną tezą o istnieniu niematerialnej duszy, nigdy nie będzie warunkiem wystarczającym do jakiejś formy przemiany egzystencjalnej -choć taka wiedza może być niekiedy składnikiem egzystencjalnej konwersji. Ten bardzo, doniosły i wielobarwny aspekt naszego świadomego istnienia w świecie nie będzie szerzej poruszany w trakcie dalszych rozważań.

Jeszcze innym sposobem podejścia do świadomości w filozofii jest dcskrypcyjna analiza świadomości. Przez analizę deskrypcyjną należy tu ro-

1

Chodzi tu o określenie wiedzy jako prawdziwego i odpowiednio uprawomocnionego przekonania. Określenie to było już ‘zarodkowo’ obecne u Platona (por. Menów, 98 B, tłum. P. Siwek, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 1991, i Teajtet, 201 E - 210 B, tłum. W. Witwicki, Warszawa: PWN 1959), a stało się wzorcowe dla analitycznej teorii poznania po drugiej wojnie światowej za sprawą artykułu E. Gettiera, Is Justified Tnie Belief Knowledge?, „Analysis” 23(1963), s. 121-123.

2

*' Na temat naturalizmu we współczesnej epistemologii por. R. Ziemi ń s k a, Intemalizm i ekstemaliyn we współczesnej epistemologii, Szczecin: Wydawnictwo

3

NJonl/rui/A T mJ\v*»rcvlr»tn ^7r7W*!ńcl'iArtn 9009