1 (45) 2

90 Proza historyczna

wych badaniach historycznych. Ukazała w niej pisarka walki religijne w Polsce, losy arian, życie flisaków, wreszcie odtworzyła atmosferę rozprężenia i chaosu politycznego, jaki zapanował u nas w XVII wieku na skutek rozgrywek o władzę i przywileje między magnatami i szlachtą. Niestety bogate tło historyczne zdominowało w Moraliście i wagantach elementy fabularne.

W II części tej powieści, a mianowicie w utworze Za Krakowską B/amą, ukazała Sieciechowiczowa przygody Baltazara Sławinogi, które stanowią jedynie pretekst do przedstawienia losów postaci historycznych: Sebastiana Klonowica, Krzysztofa Lubienieckiego oraz innych arian lubelskich.

O środowisku ariańskim traktuje także kolejna powieść tej-autorki, a mianowicie Rozbójnik pana Potockiego. Bohaterem utworu jest Wasyl — syn sołtysa ze wsi Potockich. Śledząc jego losy, poznajemy równocześnie ariański dwór Potockich, szkołę w Rakowie i jej dramatyczne dzieje. Żywo i interesująco przedstawiła autorka poszczególne postaci występujące w powieści, m. in. żonę Potockiego. Książka ta spotkała się z wysoką oceną krytyki literackiej. Świadczy o tym.m. in. recenzja Antoniny Jelicz, która pisała, że „Dawno ju? nie mieliśmy młodzieżowej powieści historycznej tak bogatej, obfitującej w realia, wolnej od wszelkiego schematyzmu, zdawko-wości, banału literackiego. Dostaliśmy książkę, która nie powiela raz jeszcze któregoś z przyjętych wzorów, ale jest jakimś nowym spojrzeniem na epokę, nową próbą odczytania jej w kategoriach dostępnych młodemu odbiorcy”.¹

Innym przykładem wyrastania współczesnej powieści historycznej z tradycyjnej formy jest książka Czesławy Niemyskiej-Rączaszkowej pt. Z rybal-tami po Mazowszu. Podobnie jak Sieciechowiczowa, autorka zlokalizowała akcję swego utworu w siedemnastowiecznej Polsce, a uwagę skupiła na życiu środowiska aktorskiego i teatrze. Bohaterami uczyniła rybałtów podróżujących po kraju z repertuarem komedii sowizdrzalskich. Autorka pokazała ludzi, którzy, mimo swego ubóstwa i niełatwego życia, reprezentują wysoki poziom umysłowy i artystyczny i są pewnego rodzaju intelektualistami swoich czasów. Oprócz pełnej przygód akcji i sensacyjnych wątków w książce znalazły się fragmenty autentycznych intermediów średniowiecznych.

Wiek XVII upodobał sobie także Bronisław Heyduk. Nie sposób wymienić wszystkich spraw, jakie porusza autor w swoich książkach. Wyraźnie jednak daje się zauważyć, że interesują go postaci królów: Jana Kazimierza, Jana III Sobieskiego i burzliwe, aczkolwiek krótkie, życie Michała Korybuta

Wiśniowieckiego. O ostatnich latach panowania Jana III Sobieskiego opowiada w książce „Janina” znak Sobieskich. Olgierd Jędrzejczyk podkreśla, że pisarz zwraca baczną uwagę na autentyzm historyczny, a przy tym w sposób umiejętny wykorzystuje dorobek pamiętnikarski Paska.² Trosce o historyczny autentyzm nie towarzyszy jednak dbałość o psychologiczne pogłębienie kreowanych w utworze postaci.

W Negacji i wiktorii Heyduk ukazuje losy Michała Korybuta Wiśniowieckiego, nadto Wacława Potockiego i wielkiego hetmana koronnego — Jana Sobieskiego. Pierwsza jej część zawiera opis wypadków związanych z bezkrólewiem po abdykacji Jana Kazimierza, ukazuje walkę dwu obozów: francuskiego i rakuskiego, próbujących „wygrać” Polskę dla swych zamierzeń dynastyczno-politycznych oraz elekcję „Króla Piasta”. Szczególnie udanie wypadła w powieści postać Marysieńki — osoby ambitnej, ale bardzo przewrotnej. Życzliwie potraktował również autor postać Sobieskiego. Najwięcej miejsca poświęcił jednak Wacławowi Potockiemu. Poza wymienionymi osobami ukazał marginesowo sprawę chłopską, zagadnienia religijne, bigoterię i fanatyzm szlachty, losy arian. Druga część utworu dotyczy przede wszystkim wojen prowadzonych przez Polskę w II połowie XVII w. Problem ukraiński przedstawił jednak Heyduk w sposób powierzchowny. Czytelnik niewiele może się dowiedzieć o rzeczywistych przyczynach słabości południowo-- wschodnich granic Rzeczypospolitej. Wydaje się, że pisarzowi chodziło głównie o beletrystyczne zbliżenie kilku historycznych postaci, o powieściowa rekonstrukcję motywów ich postępowania.

Przełom XVII i XVIII w. i wiek XVIII zainteresował głównie Tadeusza Łopalewskiego. Czasy saskie ukazał pisarz w powieści utrzymanej w stylu dawnych gawęd szlacheckich pt. Przesławna peregrynacja Tomasza Wolskiego (1959). Są to przygody młodego kasztelana opętanego manią podróżowania i walki o wyzwolenie Jerozolimy spod panowania „niewiernych”. Utwór napisany w formie pamiętnika opiekuna kasztelana, starego szlachcica, uzupełniony jest w partiach końcowych relacją samego wychowanka. Autor z dużą znajomością realiów zarysował tło historyczno-obyczajowe epoki, ukazał ważniejsze wypadki historyczne, życie dworu szlacheckiego, dworu kasztelańskiego. Przesławna peregrynacja Tomasza Wolsk iego charakteryzuje się gawędziarskim tokiem narracji, z lekka archaizowanym językiem, dyskretnym humorem i interesującymi scenami obyczajowymi.

1

A. Jelicz: Beletrystyka i niebeletrystyka. „Nowe Książki” 1967 nr 7.

2

Por. O. Jędrzejczyk: Rzeczpospolita 'z tarczą i na tarczy. „Gazeta Krakowska” 1964 nr 248.