1 (77) 2

154 Proza fantastycznonaukowa

autorzy, jak Kuczyński, ograniczają się do zwyczajnej parodii typowych motywów science fiction, ambitniejsi (Czechowski) upatrują w niej wyższą formę fantazji.

Trzeba wreszcie wspomnieć o zjawisku modyfikacji treści w prozie fanta-stycznonaukowej dla młodzieży. Po optymistycznych wizjach przyszłości z pierwszych powieści {Astronauci) przyszła kolej na krytyczny racjonalizm w ocenie jednostki (społeczeństwem jako całością pisarze w zasadzie już sif nie zajmują) i zbawiennego wpływu techniki na kształt przyszłego świata. Dodać przy tym należy, że o ile Fiałkowskiego (w pierwszym tomiku) i Zajdla zainteresowała przede wszystkim osobowość człowiekh i jego cechy psychofizyczne, to problemem zasadniczym późniejszych utworów stała się opozycja: człowiek — maszyna myśląca (zarówno w grotesce, jak i w opowiadaniach „na serio”).

Ogólnie stwierdzić można, że w dziedzinie fantastyki naukowej dla młodzieży uczyniono poważny krok naprzód. Mamy autorów, których książki stanowią dobrą rozrywkę i nie najgorszą literaturę. Szkoda, że krytyka literatury dla dzieci i młodzieży poświęca im tak mało miejsca.¹

\

V.

PROZA

PODRÓŻNICZO-PRZYGODOWA

Wśród licznych odmian piśmiennictwa szczególne miejsce pod względem recepcji czytelniczej zajmowała i zajmuje literatura podróżniczo-przy-godowa². Łącząc w sobie walory poznawcze i wychowawcze z literacką atrakcyjnością, najpełniej bowiem zaspokaja potrzeby psychiczne młodzieńczego wieku: żądzę przygód i głód wiedzy o nieznanych lądach i krajach, o obcych cywilizacjach i życiu innych narodów.

Ważne elementy struktury powieści podróżniczo-przygodowej — to motywy podróży, niezwykła sceneria zdarzeń fabularnych, usytuowanych zazwyczaj na egzotycznym tle, dramatyczne konflikty, w które uwikłani są odważni odkrywcy nowych krain i nieznanych lądów, walczący z dziką przyrodą, z przeciwnościami losu i wszelkimi odmianami zła. Wielka romantyka życia, ukazana w skomplikowanych sytuacjach, w złożonych warunkach społeczno-politycznych dawnego i współczesnego świata — to podstawowe atrybuty atrakcyjności gatunku, który przeszedł w ostatnich czasach znaczną ewolucję. Należy jej upatrywać głównie w prezentowanym typie bohatera. Osiemnasto- i dziewiętnastowieczna „[...] klasyka podróżnicza i przygodowa, westerny i powieści «indiańskie» — pisze Halina Skrobiszewska — bardzo rzadko ukazywały przeżycia dzieci — ich bohaterami byli, w najlepszym razie, młodzieńcy. Dorosłym młodym człowiekiem był Robinson, gdy trafił na bezludną wyspę, dorosły był i bohater Pięcioksk{gu Sokolego Oka. Nie były to książki, jak wiadomo, adresowane do dzieci, lecz przez dzieci zagarnięte.”³

1

W rozdziale niniejszym wykorzystano ustalenia zawarte w pracy magisterskiej Edwarda Teodorczyka pt. O powojennej prozie fantastyczno-naukowej clla dzieci i młodzieży, która była pisana pod moim kierunkiem na seminarium z literatury „młodzieżowej" w roku akademickim 1969/70.

2

   Poza krytycznym omówieniem prozy podróżniczo-przygodowej dla dzieci i młodzieży zamieszczonym w pracy Haliny Skrobiszewskiej pt. Książki naszych dzieci... brak syntezy historycznoliterackiej tej odmiany beletrystyki.

3

   H. Skrobiszewska: Książki naszych dzieci... Op. cit., s. 375.