256,257

opowiadaniem. Dopiero niejako na dalszym planie stwierdzamy, że obydwa te utwory reprezentują epikę. Podobnie przedstawia się sprawa podziału na rodzaje i gatunki w klasycystycznej poetyce normatywnej. Klasycystyczni teoretycy znali ogólną kategorię dramatu, jednakże ich uwagę przyciągały przede wszystkim gatunkowe różnice wewnątrz dramatu, różnice pomiędzy tragedią i komedią (bo tc dwa tylko gatunki dramatyczne uznawali). Kategoria gatunku, pozostając dostatecznie ogólna, znajduje się bliżej praktyki literackiej.

Podział na rodzaje i gatunki literackie dokonywany w poetykach klasycystycznych miał charakter normatywny, służył sformułowaniu reguł obowiązujących w poszczególnych typach wypowiedzi, w teorii literatury natomiast dokonuje się jako konstrukcja typu, konstrukcja obejmująca istotne cechy danego zespołu wypowiedzi. Przy podziale uwzględniamy trzy następujące zjawiska: 1) podmiot i jego postawy wobec świata przedstawionego, 2) konstrukcje stylistyczne, 3) budowę świata przedstawionego (kompozycję).

A. Podmiot i jego postawa wobec świata przedstawionego

Podmiot literacki, jako wypowiadający, stanowi jeden z zasadniczych czynników organizujących dzieło, stanowi jego część integralną. Jest on — wiemy już o tym — tworem fikcyjnym, nawet wtedy, gdy przekazuje bezpośrednio mniemania i doświadczenia autora, czyli jest jego literackim odpowiednikiem. W powiązaniu z różnymi innymi elementami dzieła literackiego spełnia on funkcje organizujące. Sposób, w jaki to czyni, stanowi jedno z zasadniczych kryteriów podziału na rodzaje literackie.

Zależnie od owego sposobu podmiot ma różny stopień wyrazistości. Najważniejszą rolę gra podmiot w liryce, gdzie stanowi najistotniejszy czynnik organizujący, jest bowiem główną postacią, która w swej wypowiedzi przekazuje własne przeżycia, doznania i mniemania. Więcej: wszystko, co się w wypowiedzi pojawia, zostaje sprowadzone do jego subiektywnej skali odczuwania, do jego subiektywnego sposobu wyobrażenia, do jego zdolności mówienia językiem odbiegającym od tego, który obowiązuje w innych typach wypowiedzi. Owa wszechobecna subiektywność sprawia, że w wypowiedziach podmiotu zasadniczą rolę — w ramach estetycznej — pełni zazwyczaj funkcja ekspresywna.

Rumieńce lata pobladły. Liść zloty 7. wiatrem mknie. I klonom ręce opadły,

1 mnie...

(M. Pawlikowska-Jasnorzewska LiJcit)

Światem przedstawionym tego czterowiersza jest jesienny pejzaż. Me stanowi on jednak wartości samodzielnie się tłumaczącej. Po pierwsze: składające się nań elementy są w sposób wyraźny zabarwione uczuciowo, obraz traktuje więc poetka jako swego rodzaju ekwiwalent pewnej emocji; po drugie: odnosi się on bezpośrednio do zamykającego wiersz wyznania, w którym wyrażone racje emocjonalne dochodzą do głosu bezpośrednio; po trzecie: wyrażony jest w języku niejako zarezerwowanym dla poezji. Ten typ utworów, w którym dominuje takie właśnie zaangażowanie podmiotu, nazywamy liryką, podmiot zaś występujący w tego rodzaju utworach — podmiotem lirycznym.

Wyrazistość podnrotu jest daleko mniejsza w utworach, w których relacjonuje on pewne zachodzące poza nim zdarzenia i stany rzeczy. W spowiadający może nie określać bezpośrednio swego stosunku do odtwarzanych faktów i zdarzeń. Często jego rola ogranicza się tylko do i< h przekazywania, jest on — by tak powiedzieć — informatorem, który odtwarza zespół ubiegłych zdarzeń i podaje je do wiadomości innym. Z tą postawą spotykamy się np. w takich utworach, jak Wojna chocimska Ciey limancypaniki. Podmiot w poemacie Potockiego opowiada o wypadli ;n li i ich uczestnikach. Wydaje się, że w tego typu utworach świat przedstawiony istnieje jakby samodzielnie, że żyje swym własnym życiem, fllrjako niezależnie od podmiotu, który o nim opowiada. Podmiot ów Łwszc wpływa na wygląd i charakter świata przedstawionego, ale naj-fełtęsi iej pisarz dąży jakby do ukrycia go poza faktami, o których opowiada. Jeśli pojawiają się jego bezpośrednie wypowiedzi (np. komentarze (In zdarzeń), to mają najczęściej charakter bezosobisty. Tak więc, gdy pt/.y | nastawie występującej w liryce najistotniejszym czynnikiem jest |n idiniot wypowiadający, to przy postawie omawianej obecnie rolę czyn-ili l.i pierwszoplanowego przejmuje świat przedstawiony. Utwory ■Hnl i żujące tę postawę podmiotu nazywamy epiką, podmiot zaś, który Występuje w utworach epickich — narratorem.

Przejście od postawy lirycznej do epickiej zaznaczyło się zatem Umniejszeniem roli podmiotu wypowiadającego wśród elementów kon-Itruujących dzieło. Proces ten uzyskuje stopień najwyższy w dramacie.

• ryt troili literatury 257