264,265

Zależnie od tego, jakiej są podporządkowane dominancie, poszczególne struktury językowe pełnią inne funkcje, zmienia się nawet czasami ich charakter, bo wzbogacają go nowe elementy. Sięgnijmy po przykład opisu. Jest on elementem narracji, toteż zasadniczym miejscem jego występowania jest epika. Służy odtworzeniu zjawisk towarzyszących zdarzeniom fabuły. W zasadzie inaczej wygląda on w liryce, kiedy współistnieje z monologiem lirycznym: jego zadaniem jest zarysowanie przedmiotu wzruszenia ze stanowiska podmiotu lirycznego. Porównajmy:

Srebrzyste mają skrzydła, kąpane w zórz tęczach,

Nabrzmiałe mlekiem piersi i jurną pogodą,

W południa ciche, letnie, po łąkach tan wiodą.

Wirując lekko, sennie w ogromnych obręczach.

Przychodzą do mnie latem przez okna otwarte,

Popsutych koła młynów ruszają z chichotem,

Muskają twarz mi skrzydłem i włosów swych zlotem,

Z żołnierzy szydząc moich stawianych na wartę.

(]. Lechoń Jacek Malczewski)

Wyszedłem przez poczekalnię: niewielki podjazd był wybrukowany kamieniem polnym; pośrodku rosło kilka mizernych, szarych i smutnych jesionów; dalej przestrzeń była otwarta, lecz tak blada, jakby doszczętnie wypłukana przez deszcze i spalona przez słońce, które w tej chwili oślepiło mnie zupełnie, tak że poza tą szarością nic więcej nic widziałem. O kilka kroków w bok od podjazdu w pełnym słońcu stal wóz chłopski, zaprzężony w parę kasztanków, niskich i chudych, tylko brzuchy miały rozdęte nadmiernie.

(K. Truchanowski Las kisieliński)

Podobnie monolog, dialog i opowiadanie uczestniczą w złożeniach, w których mogą być wzajem podporządkowane jedne drugim. Przez takie podporządkowanie zmienia się nie tylko funkcja np. monologu, ale także jego struktura. Jeśli występuje on w dramacie, to przede wszystkim jest uzależniony od sąsiadujących z nim dialogów, jest przez nie motywowany. Poza tym jest monologiem konkretnej postaci, wygłaszanym w sytuacji, określonej przez przebieg akcji. Tak samo narracja w liryce spełnia zasadniczo funkcje nieepickie. Zostaje tu podporządkowana dominującej postawie podmiotu, a w konsekwencji — monologowi lirycznemu.

Synkretyczność dzieła literackiego ujawnia się nie tylko na najwyższym szczeblu uogólnienia, tzn. na szczeblu rodzaju, ale także na szczeblu gatunku. W pewnych wypadkach mówi się nawet o gatunkach synkre-

tycznych, wtedy mianowicie, gdy dany gatunek łączy na mniej lub hardziej równych prawach właściwości dwóch czy nawet trzech rodzajów. Właściwości te nie tworzą układu hierarchicznego, ale sukcesywnie lub równocześnie wszystkie pełnią funkcje centralne. W pewnych sytuacjach literackich równorzędne realizowanie w utworze zasad rozmaitych rodzajów literackich bywa zawołaniem programowym. Tendencja taka np. w romantyzmie przyczyniła się do ukształtowania takich gatunków synkretycznych, jak powieść poetycka i poemat dygresyjny.

4. GATUNKI I ODMIANY. ŻYCIE GATUNKÓW LITERACKICH

Podział na trzy rodzaje literackie ma w zasadzie charakter pożali istoryczny, podział na gatunki dokonywany wewnątrz nich odwołuje się już do historii, j Gatunek stanowi aktualizację cech rodzaju (lub \ rodzajów), aktualizację przebiegającą w związku z pewną świadomością gatunkową, właściwą danemu okresowi, ze stanem narzędzi pisarskich w danym czasie, z żądaniami wysuwanymi aktualnie przez twórców i odbiorców wobec literatury, z jej funkcją społeczną, z obowiązującymi poglądami estetycznymi itp. Gatunek jako fakt świadomości oraz jako element danej konwencji literackiej jest więc zawsze określony przez Ogólny układ faktów literackich, stanowi istotny element tego układu.

I )la historyka literatury jest to sprawa niezwykle ważna, zwłaszcza wtedy, gdy gatunek traktuje jako narzędzie opisu, a więc konstruuje typ idealny gatunku. Rzadko się zdarza gatunek tak stabilny, by jeden niezmienny jego typ przylegał do wszystkich jego konkretnych realizacji hez względu na to, z jakiej epoki literackiej pochodzą. Dlatego także Ów typ zawiera w sobie pewne elementy ograniczające ogarniane przezeń l.ikty do jednego okresu (albo kilku okresów) w historii literatury. Typ taki uzupełniony odpowiednimi wskaźnikami (np. powieść realistyczna, dramat romantyczny itp.) — ma charakter dialektyczny: z jednej strony sprowadza daną konstrukcję gatunkową do ogólnego wzorca gatunku, z drugiej — odnosi ją do określonej poetyki historycznej, obowiązującej w danym okresie rozwoju literatury.

W pewnych wypadkach gatunek okazał się kategorią zbyt szeroką, \f toteż wprowadzono jeszcze pojęcie odmian gatunkowych, istniejących w obrębie danego gatunku. Odmiana gatunkowa także ma uzasadnienie w praktyce literackiej, powstała bowiem jako uogólnienie kon-L retnych faktów. Nawet wówczas, gdy tego pojęcia nie znano, roz-

265