różniano poszczególne odmiany gatunkowe, gdyż zdawano sobie sprawę z różnicowania się konwencji w obrębie jednego gatunku. Tak więc np. mówiono o powieści obyczajowej i powieści fantastycznej, o elegii filozoficznej i elegii miłosnej, o komedii psychologicznej i komedii sensacyjnej itp. Powieść obyczajowa i powieść fantastyczna mają wiele cech wspólnych: występowanie narratora, dominująca rola fabuły itp. Jednakże obok tych podobieństw stwierdzić można podstawowe różnice: w powieści obyczajowej obowiązuje rozwój wypadków według reguł prawdopodobieństwa życiowego, w powieści fantastycznej reguły te są swobodnie negowane; w powieści obyczajowej odejście od nich odczute by było jako zakłócenie przyjętych zasad (czy lepiej: przyjętych reguł gry), w powieści fantastycznej zaś jest odczuwane jako wr pełni umotywowane.
Zróżnicowanie na odmiany obserwujemy w dwu przekrojach: dia-chronicznym i synchronicznym. Przekrój pierwszy ukazuje kształtowanie się odmian jako wyraz dynamiki historycznej gatunku, jego przemian w toku dziejów, przemian dokonywających się w zależności od przekształceń społecznych, zmian świadomości estetycznej i funkcji przypisywanych literaturze. Powstawanie jednych odmian i zanik drugich stanowi wyraz zmian sytuacji, w których znajduje się gatunek. Przekrój drugi ukazuje kształtowanie się odmian jako skutek procesu różnicowania się konwencji w obrębie jednego gatunku, procesu, który przebiega na jednym wycinku czasowym (np. w okresie romantyzmu, Młodej Polski itp.). Kryterium podziału na odmiany może być takie, jakie nigdy nie występuje przy podziale na gatunki, a tym bardziej rodzaje. Tak więc np. odgrywa tu pewmą rolę temat (np. powieść historyczna, fantastyczna, obyczajowa itp.), jest on jednak ważny o tyle tylko, o ile przyczynia się do modyfikacji danej konwencji gatunkowej i o ile pozwala ujawnić się zróżnicowaniom w jej obrębie. Tak jak w przypadku gatunku, także i w przypadku odmiany nic mówimy o poszczególnym utworze jako o odmianie. Mówić o nim możemy jako o reprezentancie odmiany wtedy tylko, gdy włączamy go w zespól utworów mających wspólne właściwości strukturalne, a przez to sytuujemy go wobec określonego typu.
Kształtowanie się odmian (a także ich zanik) w obrębie gatunków literackich jest jednym z objawów ich historycznego charakteru, ich życia w zależności od całokształtu procesu historycznoliterackiego. Historyczność gatunków literackich wyraża się w ich wewnętrznych przekształceniach, w tym, że różne ich elementy konstytutywne przyjmują w różnych sytuacjach odmienne kształty i nabierają innego znaczenia. Wyrazem historyczności jest więc wewnętrzny rozwój każdego gatunku. Na przykład powieść operowała innymi środkami wyrazu w epoce Mikołaja Doświadczjńskiego przypadków Krasickiego, Lalki Prusa i Ferdydurke Gombrowicza. Różnice pomiędzy powieścią Krasickiego a powieścią Prusa świadczą o tym, jak wzbogaciły się środki wyrazu, pozwalając wprowadzić nowe elementy do powieści (utwór jako konsekwentny ciąg fabularny, a nie zespół mniej lub bardziej luźnych faktów, inne sposoby motywacji postępowania bohaterów itp.). Różnice pomiędzy tymi dwiema powieściami a książką Gombrowicza świadczą o tym, że gatunek, przyjmując nowy kształt (w tym wypadku parodystyczny), przyjmować może nowe funkcje, niedostępne mu na poprzednim etapie rozwoju. Nie znaczy to jednak, że utwór realizujący zasady gatunku z epoki późniejszej, w której jest on bardziej skomplikowany, musi być lepszy od tego, który realizuje jego zasady z okresu wcześniejszego. Omawiana tu ewolucja dotyczy samej konwencji, a nie jej konkretnych realizacji (utworów).
Historyczność gatunku literackiego objawia się również w tym, że rozwój każdego z nich nie jest nigdy równomierny, nie przebiega wzdłuż jednej raz na zawsze wytyczonej linii. Linia ta podlega zwykle różnym ewolucjom, w pewmych okresach nawet się przerywa. Gatunek, który w danym okresie zajmował pozycję pierwszoplanową, w następnym znaleźć się może w dalszym szeregu lub w ogóle zaniknąć. Tak więc uprzywilejowane gatunki romantyzmu (np. dramat romantyczny, opowieść fantastyczna, powieść poetycka) w okresie pozytywizmu albo w ogóle zanikły, albo znalazły schronienie w marginesowej twórczości epigonów, by potem — w mniej lub bardziej zmienionej postaci — odrodzić się w czasach Młodej Polski. Każdy prąd literacki posiada gatunek (lub zespół gatunków), w którym najlepiej wyrażają się jego dążenia. Tak np. klasycyzm francuski w. XVII zasadniczym swym gatunkiem uczynił tragedię, wczesny polski romantyzm (z lat dwudziestych w. XIX) do godności tej podniósł balladę i powieść poetycką. Gatunki te zdobywają w danym okresie szczególny autorytet i aktywnie oddziaływają na przekształcenia innych gatunków.
Ewolucje gatunków literackich są określane także przez zmieniające się sytuacje socjalne. W pewnych momentach one właśnie w sposób
267