288,289

dług jakiegoś konkretnego wzoru, istniejącego realnie. Interesuje on nas jako postać przedstawiona w powieści, obdarzona pewnym fikcyjnym życiem wewnętrznym i osadzona w pewnym fikcyjnym środowisku. Podobnie dzieje się w liryce. Czytając Hymn o zachodzie słońca Słowackiego, zajmujemy wobec niego inną postawę niż wobec relacji pamiętnikarskiej. Nie pytamy się o to (nie mielibyśmy zresztą materiału dowodowego), czy Słowacki podczas swego wschodniego wojażu tak właśnie przeżywał zachód słońca pod Aleksandrią, jak to wyraził w wierszu. Przeżycia przedstawione mogły odpowiadać przeżyciom poety, jednakże w utworze ważny jest ich charakter ponad indywidualny, przeniesienie ich w sferę fikcji literackiej.

Zaznaczyć tu należy, że nie we wszystkich epokach zwracano uwagę na fikcyjność utworu lirycznego. Zwłaszcza romantyzm traktował go jako bezpośrednią wypowiedź twórcy. W świadomości poety romantycznego to, co w wierszu mówił, było prawdą o nim, prawdą psychologiczną, emocjonalną itp. Mniemanie takie należało do kultury literackiej epoki, było przez nią warunkowane. Oddziałało także na odbiorców, którzy skłonni byli uważać obecne w utworze lirycznym „ja” za „ja” jego twórcy. W innych epokach — zwłaszcza współcześnie — utwory liryczne (także z epoki romantyzmu) nie są przyjmowane jako zwierzenia ich autorów, ale jako utwory fikcyjne. Jest to w pełni usprawiedliwione, gdyż — niezależnie od mniemań samych poetów na ten temat — spełniają one wszystkie warunki liryki jako wypowiedzi wyposażonej w pewne sygnały łiterackości i uogólniającej wyrażane w niej zjawiska.

Fikcyjność w utworze lirycznym wyraża się właśnie w uogólnieniu przeżyć indywidualnych, w tworzeniu typu przeżywania, pewnego wzorca lirycznego. Przez to, że utwór liryczny stał się faktem społecznym, nawet więcej, że od razu został pomyślany jako fakt społeczny, wyrażone w nim nawet najbardziej osobiste uczucie uzyskuje pewien walor ogólny. Możemy więc powiedzieć, że podmiot liryczny jest tym, który kształtuje i przekazuje model przeżywania, utrwalając go w języku. Język nie jest tu tylko obojętnym, neutralnym „środkiem”, wpływa on aktywnie na postać tego wzorca, oddziaływa na niego.

Wzorzec liryczny występuje we wszelkich formach liryki. Jego postać zależy od bardzo wielu czynników: od osobowości autora, jego światopoglądu, sytuacji historycznej i osobistej, od ideałów literackich epoki, w której autor żyje, dominujących w niej poglądów politycznych i filozoficznych oraz postaw społecznych. Wiemy, że poeci różnych epok

nie tylko wyrażają przeżycia w inny sposób, za pomocą odmiennych środków artystycznych, ale także wyrażają przeżycia różnego rodzaju.

Sięgnijmy po przykłady: zupełnie inny charakter mają przeżycia t wyrażane przez poetów oświecenia, sentymentalizmu, a zupełnie inny — P przeżycia nasycające poezję romantyków. Reprezentanci racjonalistycznego światopoglądu w poezji w. XVIII starali się, by w liryce ich oso-j¹ bowość zaznaczała się w stopniu minimalnym. Podporządkowali wzorzec liryczny tendencjom dydaktycznym. Poeci sentymentalni (Kniaźnin, zwłaszcza Karpiński) wyzwolili przeżycia od tej zależności, dążyli do nadawania wierszom ściśle osobistego charakteru. Podmiotem lirycznym w twórczości sentymentalistów był człowiek odczuwający w sposób prosty, nieskomplikowany. Wzorzec liryczny w ich praktyce twórczej powstał z urzeczenia światem, z kontemplacji fundamentalnych uczuć ludzkich. Inny jest wzorzec liryczny romantyków, choć bliski poezji sentymentalnej w dążeniu do zaznaczenia pierwiastka intymności. Zawiera się w nim model przeżywania człowieka, który nie akceptuje świata, jest buntownikiem i neguje współczesność w imię przyjętych ideałów. Nowy charakter ma więc pod piórem poetów romantycznych tak ; poezja miłosna, jak patriotyczna itd.

Oczywiście różnice te nie dadzą się sprowadzić tylko do różnic między psychikami i temperamentami poszczególnych poetów, przede wszystkim znajdują tu wyraz różnice epok i właściwych im tendencji literackich.

Ważnym elementem w kształtowaniu wzorca lirycznego jest to, co nazywa się normą intymności. Każda epoka dopuszcza w utworze lirycznym inny typ przeżyć i inne ich nasilenie. Pewne kierunki literackie * dążą do pełnego zobiektywizowania wyrażonych w liryce emocji, traktowania ich jako zjawisk ogólnych (jest to charakterystyczne dla poezji oświecenia), do przyznania dominującej roli bezosobowej refleksji, inne natomiast dążą do zaznaczenia, że wyrażone uczucia mają charakter jak najbardziej prywatny, właśnie intymny.

Norma intymności stanowi zjawisko społeczne, uzależniona jest od przyjętych w danym okresie konwencji moralnych, obyczajowych itp. Liryka nie zawsze respektuje normy intymności aprobowane w danym okresie i w danym kręgu społecznym, nieraz buntuje się przeciwko nim, tworząc nowe, własne normy.

Poprzez konstrukcję wzorca lirycznego kształtuje poeta społeczną kulturę przeżywania, wyzyskując charakterystyczne przy percepcji liryki

19 — Zarys teorii literatury 289