328,329

się w określonym stosunku do wątku głównego. Najmniejszą rolę konstrukcyjną odgrywają postacie epizodyczne, które występują jedynie w tle zasadniczych zdarzeń fabularnych.

Istnieją utwory epickie, np. powieść Żelazny potok Scrafimowicza, w których żadna z występujących postaci nie jest bohaterem głównym, wszystkie są na równych prawach. Mówimy w takim wypadku o epickim bohaterze zbiorowym. Utwór prezentujący dzieje bohatera zbiorowego, którym jest jakieś środowisko społeczne, zazwyczaj nie ma wyraźnie zarysowanych wątków, jego fabuła składa się z szeregu epizodów mniej lub bardziej spoiście związanych

Przebieg fabuły nie tylko prowadzi do zaprezentowania działań bohatera i jego społecznej sytuacji w kontekście innych postaci, odsłania także jego postawę wobec świata, sposób myślenia i sferę przeżyć wewnętrznych. Konstrukcja fabuły jest istotnym czynnikiem charakterystyki postaci, nie tylko organizuje zdarzenia, ale równocześnie formuje sylwetkę psychologiczną i moralną bohatera. Rozległość i skomplikowanie tej konstrukcji zależą w każdym wypadku od zadań poznawczych, jakie przed dziełem stawia autor. Fabuła jest bowiem w u-tworze epickim głównym nosicielem wartości poznawczych, sposobem przekazywania wiedzy o rzeczywistych okolicznościach historycznych, stosunkach społecznych, obyczajowości i psychice ludzkiej. Nie jest to wszakże wiedza abstrakcyjna, wykładana, lecz dana czytelnikowi poprzez zespól skonkretyzowanych i uporządkowanych równoważników, składających się na całościowy świat fikcji, w którym zasadniczymi ośrodkami skupienia są działające, przeżywające i myślące postacie ludzkie.

Zasady tworzenia bohatera epickiego są historycznie zmienne. Zależą bezpośrednio od zwyczajów artystycznych, zezwalających na literackie przedstawienie takich czy innych typów ludzkich, od dążeń określonej poetyki historycznej, a wreszcie od konwencji utrwalonych w danym gatunku epickim (innych np. w eposie, a innych w powieści). W każdym okresie historycznym i w określonych warunkach społecznych dominuje pewien określony socjalnie typ bohatera epickiego. W epoce antycznej bohaterami eposu homeryckiego byli bogowie i herosi obadarzeni nadludzkimi właściwościami charakteru. Epos średniowieczny tworzył bohaterów w rodzaju Rolanda czy króla Artura, niezłomnych, wiernych do śmierci ideałom moralności rycerskiej, mężnych i walecznych. Powieść w. XVIII i XIX wprowadza na szeroką skalę postacie ze świata mieszczańskiego. Dla współczesnej powieści radzieckiej charakterystyczny jest bohater-robotnik ukształtowany w kategoriach moralności komunistycznej.

Konstruując postacie i obudowując wokół nich sytuacje fabularne, pisarz dokonuje szeregu zabiegów wartościujących. Nie wszyscy bohaterowie są mu równie bliscy, nie wszystkich obdarza jednakową sympatią. Najbliższe są twórcy postacie reprezentujące te postawy moralne i światopoglądowe, które on sam aprobuje i uważa za godne naśladowania. Postacie złożone z cech i skłonności mających dla autora wartość bezwzględnie dodatnią określa się często mianem bohaterów pozytywnych (por. uwagi o funkcji estetyczno-wychowawczej dzieła literackiego w rozdz. I). Są to jak gdyby figury wzorcowe, równania wartości proponowane przez autora czytelnikom. Taka wzorcowa postać może bezpośrednio wypowiadać myśli i przekonania autora. Nazywamy ją wówczas autorskim porte-parole.

Wyrazem stosunku twórcy do bohatera może być — w obrębie struktury utworu — stanowisko, jakie wobec owego bohatera zajmuje narrator. Wykładnikiem solidarności narratora i bohatera jest w tym względzie fakt wypowiadania przez nich zbieżnych opinii na te same tematy, wyznawanie wspólnego systemu przekonań, głoszenie poglądów nie kontrowersyjnych, lecz wzajemnie dopełniających się lub po prostu identycznych. Odwrotnie dzieje się w sytuacji, gdy pisarz ustosunkowuje się krytycznie lub z niechęcią do określonych postaci. Odpowiada temu często dystans satyryczny narratora wobec świata bohaterów (np. w utworach Gogola, Sałtykowa-Szczedrina, Jana Lama). Narrator przedstawia postacie w sposób karykaturalny, ośmiesza je, ironizuje, niekiedy wręcz sprowadza je do roli komicznych marionetek poruszanych widocznymi sznureczkami. Dystans satyryczny narratora jest tylko jedną z możliwości wyrażania negatywnego stosunku pisarza do bohatera. Może się on objawiać także w bezpośrednim wypowiadaniu ocen krytycznych przez narratora. Również wtedy, gdy narrator epicki jest pozornie całkowicie obiektywny i bezstronny w przedstawianiu bohatera, nie możemy mówić o braku oceny. Ocena taka znajduje się wówczas jak gdyby pod powierzchnią obiektywnej narracji, kryje się w samym układzie losów postaci, w konstrukcji fabuły, w rozstrzygnięciach sytuacyjnych, w przeciwstawieniach i paralelach postaw bohaterów itp.

Postać epicka stanowi fikcyjny równoważnik jakiegoś istniejącego w rzeczywistości i historycznie konkretnego typu ludzkiego. Julian

329