209 3

mioty nie były względnie tanie. Szybkość jest tak ważna w przedmiotach mody, że odmawia im nawet pewnych zdobyczy natury oszczędnościowej, stopniowo uzyskiwanych w innych dziedzinach. Zauważono, zwłaszcza w starszych gałęziach przemysłu współczesnego, że element spekulacji stopniowo przestaje odgrywać większą rolę. Ruchy rynku dają się lepiej nadzorować, potrzeby dają się dokładniej przewidywać, a produkcją można kierować sprawniej niż dotąd, zaś racjonalizacja produkcji czyni coraz większe wyłomy w przypadkowości, w bezcelowym wahaniu między popytem a podażą. Tylko czyste produkty mody zdają się stanowić wyjątek. Wychylenia skrajne, których współczesna ekonomia potrafi unikać w wielu przypadkach i od których najwyraźniej przechodzi ku nowemu ładowi ekonomicznemu, ku nowym formom, wciąż stanowią regułę w dziedzinie poddanej bezpośredniemu wpływowi mody. Ten czynnik gorączkowej zmiany Jest tak ważny, że moda stoi, że tak powiem, w logicznej opozycji do tendencji rozwojowych współczesnej ekonomii.

W przeciwieństwie jednak do tego opisu moda ma tę szczególną cechę, że każdy typ indywidualny pojawia się w taki sposób, jak gdyby miał żyć wiecznie. Gdy meblujemy obecnie mieszkanie, ograniczając zakupy do produktów ostatniej ćwierci wieku, nieodmiennie inwestujemy w meble zrobione wedle oslnlnicj mody i nie patrzymy nawet na artykuły modne dwa lata temu. Ale Jest rzeczą oczywistą, że atrakcyjność płynąca z mody opuści i te towary, podobnie jak starsze, a zadowolenie lub niezadowolenie z obu form zależy od innych czynników materialnych. Zdaje się, że działa tu osobliwy proces psychiczny poza chwilowym uprzedzeniem. Jakaś moda zawsze istnieje i moda per se Jest faktycznie nieśmiertelna; fakt ten wpływa w jakiś sposób na każdy z poszczególnych przejawów, aczkolwiek sama natura każdej osobiste) mody naznacza ją piętnem ulotności. Fakt, że zmiana jako taka nie zmienia się, obdarza w tym przypadku każdy z przedmiotów', o

Jakich mowa, psychologicznym złudzeniem trwałości. Ta pozorna trwałość staje się trwałością rzeczywista dła treści mody w ramach tego, co się zmienia — a to w sposób następujący. Moda, rzecz jasna, dotyczy tylko rzeczy zmiennych, ale jak wszystkie zjawiska ma tendencję do zachowywania energii: usiłuje dopiąć swego tak całkowicie, Jak to tylko możliwe, niemniej za pomocą względnie najoszczędniejszych środków. Z tej to przyczyny moda wielokrot-nie powraca do form starych, co widać szczególnie wyraźnie w przypadku odzieży; i bieg mody upodabnia się do cyklu. Kiedy tylko częściowo zapominamy poprzednią modę, nie ma powodu, by nie miała powrócić do łask i by urok różnicy, który stanowi istotę mody, nie mógł raz jeszcze roztoczyć wpływów podobnych do wpływu już raz kiedyś roztaczanego.

VIII

Potęga zmieniającej się formy, na jakiej opiera się moda, nłe wystarcza, by wszystkie fakty podporządkować sobie na jedną modłę. Nawet w dziedzinach rządzonych przez modę nie wszystkie formy nadają się w równym stopniu do tego, by stać się modą, ponieważ szczególna natura wielu z nich stawia pewien opór. Można to porównać z nierównym stosunkiem, w jakim przedmioty postrzegane Jako zewnętrzne pozostają do możliwości przekształcenia ich w dzieła sztuki. Pogląd, iż każdy przedmiot nadaje się równie dobrze na dzieło sztuki, Jest pociągający, ale nie do obrony. Formy sztuki, historycznie ukształtowane, stale określane przez przypadek, często jednostronne i noszące ślady technicznej doskonałości i braków — wcale nie spoczywają na neutralnych wyżynach ponad wszelkimi przedmiotami na świecie. Przeciwnie, formy sztuki są bliższe pewnym faktom niż innym. Wiele przedmiotów u-zyskuje artystyczną formę bez widocznego wysiłku, jak gdyby natura stworzyła je tylko w tym celu, podczas gdy Inne, Jakby obdarzone świadomością

209

U — Slmmel