332,333

plan pierwszy własnych przeświadczeń, natomiast dominowanie pośredniej charakterystyki świadczy o obiektywizmie narratora, o ograniczeniach, jakie stawia swojej wiedzy.

Zaprezentowanie takiego czy innego zespołu cech nie wyczerpuje charakterystyki bohatera. W świecie epickim ukazane są nie tylko koleje życia bohaterów, właściwości ich charakteru i postawy, ale także przyczyny, które warunkują określony przebieg losów postaci, determinują ich charakter i postawę. Pisarz dąży do tego, aby los bohatera i przebieg fabuły były rozumiane jako skutek pewnego splotu przyczyn. Wprowadza zatem jakiś system uwarunkowań, któremu podporządkowane jest życie bohaterów. Nosi to nazwę motywacji. Motywując działania i postawę bohaterów, pisarz ukazuje prawa rządzące przedstawionym światem. Sens zastosowanej motywacji zależy od wielorakich czynników, z których najważniejszymi są: światopogląd twórcy, założenia reprezentowanej przezeń poetyki i konwencje danego gatunku epickiego.

W eposie antycznym na przykład mamy do czynienia z motywacją fantastyczną lub baśniową. Losy bohaterów podporządkowane są siłom pozaziemskim, o ich kolejach decyduje bezpośrednio wola bogów. Powieść opiera się zasadniczo na motywacji realistycznej, na którą wszakże składa się wiele czynników. Może to być motywacja społeczna, np. w losach Lucjana de Rubempre ze Straconych j złudzeń Balzaca. Życie bohatera jest tu podporządkowane nieubłaganym prawom świata mieszczańsko-arystokratycznego, do którego pragnie się dostać. Prawa te warunkują jego karierę, kształtują postawę wobec rze- i czywistości, są także przyczyną ostatecznej klęski i upadku. Może to być i również motywacja psychologiczna, w której na plan pierwszy I wysuwają się psychologiczne przyczyny postępowania bohaterów. Autor I stara się wówczas, by czyny bohatera wynikały konsekwentnie z pewnej I psychologicznej jedności. Oczywiście motywacja taka zależy w dużej I mierze od stanu wiedzy o życiu wewnętrznym człowieka. Współczesnemu czytelnikowi może wydawać się prymitywną psychologia postaci I w osiemnastowiecznej powieści sentymentalnej, ponieważ zna on już precyzyjne analizy psychologiczne powieści współczesnej.

Zasady motywacji psychologicznej przeszły dużą ewolucję w roz- I woju nowożytnej epiki, co wiązało się między innymi z postępami ps\ chołogii jako nauki. Ogromny krok naprzód uczyniła w tym zakresie powieść dwudziestowieczna, zwłaszcza na tej linii, którą zapoczątkował I Marcel Proust. Znaczną rolę w dziedzinie psychologii postaci epickich 1

odegrały nowe kierunki w psychologii, głównie zaś freudyzm. Nie należy jednak mniemać, że literacka motywacja psychologiczna jest całkowicie zależna od poziomu naukowej wiedzy psychologicznej. Literatura, zwłaszcza powieść, nierzadko wyprzedza naukę stopniem dociekliwości i wszechstronności analizy psychologicznej.

Motywacja psychologiczna występuje w izolacji nadzwyczaj tzadko (np. w Zazdrości i medycynie Michała Choromańskiego). Najczęściej łączy się ściśle z motywacją społeczną. Koleje życiowe Juliana Sorcla, bohatera powieści Stendhala Czerwone i czarne, podporządkowane są motywom zarówno psychologicznym (niezwykła ambicja), jak i społecznym. Podobnie losy Wokulskiego wynikają nie tylko z prawidłowości układu społecznego, w którego ramach działał bohater, ale równocześnie są także następstwem jego uczuć do Izabeli Łęckiej. W niektórych momentach właśnie owe względy psychologiczne stają się motorem postępowania Wokulskiego. Trudno byłoby także oddzielić od siebie motywy socjalne i motywy psychologiczne w dziejach Zenona Ziembiewicza, bohatera Granicy Zofii Nałkowskiej.

Innym typem motywacji jest motywacja metafizyczna. Polega ona na wprowadzeniu takiego systemu uwarunkowań życia bohatera, który tłumaczy to życie w kategoriach losu, przeznaczenia, fatum, jakichś anonimowych sil działających niezależnie od woli człowieka, ukrytych prawidłowości niepoznawalnych przez umysł ludzki, a określających bezwzględnie egzystencję bohatera. Ten typ motywacji nigdy nie występuje zupełnie samodzielnie. Najczęściej łączy się z elementami motywacji realistycznej, jak np. w' powieściach Franza Kafki.

Wspomnijmy wreszcie o biologicznej motywacji dziejów przedstawionego bohatera. Stała się ona zasadą przede wszystkim w poetyce naturalistów, o czym świadczą ich liczne wypowiedzi teoretyczne (głównie Zoli). W praktyce literackiej naturalistów ten typ motywacji występuje w bardzo silnych związkach z innymi, zwłaszcza z motywacją społeczną. Motywacja biologiczna opiera się na przekonaniu, że światem zwierzęcym i światem ludzkim rządzą jednakowe prawa. Przekonanie takie wynikło z określonych koncepcji przyrodniczych, które doszły do głosu w drugiej połowie XIX stulecia. Zycie bohatera zostaje podporządkowane prawom rządzącym światem zwierzęcym. Zasady mojy-wacji biologicznej znajdujemy w pełnej okazałości w Zającu Adolfa Dygasińskiego, gd zic pogląd o tożsamości praw społecznych i przyrodniczych powołał do życia taką kompozycję' w której dzieje bohaterów

333