CCF20091120036

wspólnych celów. Ta etyka wysuwa na plan pierwszy walory solidarności i posłuszeństwa wbrew rycerskiej etyce osobistych wyróżnień. Po drugie, dbałość o własną godność przeciwstawia się dbałości o zwycięstwo, które musi mieć przede wszystkim na względzie ten, kto walczy nie jako indywiduum, lecz jako obrońca tych, którzy mu powierzyli swoje losy.

4. Przejdźmy do przedostatniego spośród wymienionych przez nas czynników humanizujących walkę, tj. do postawy zabawowej, która towarzyszyła nie tylko łagodniejszym formom walki, jak partii szachów, zawodom sportowym, walkom na słowa, ale i walkom orężnym. „Traktować życie jak grę, a świat jak boisko” - zalecał skautom Baden-Powell²³. Nie brać rzeczy zbyt poważnie, nie brać rzeczy zbyt tragicznie. „Dwa są kroki wiodące do szczęścia - czytamy pośród jego zaleceń - traktować życie jak grę i dawać miłość”. Te pouczenia niosą ze sobą atmosferę zupełnie innego niż nasz świata, świata zamożności i bezpieczeństwa, jakim było Imperium Brytyjskie w okresie, gdy Baden-Powell skauting organizował. W świecie zaostrzonych antagonizmów i grozy bomby atomowej trudno życie traktować jak grę, której się nie bierze nazbyt serio. Klimat, w jakim żyje dzisiaj młodzież wielu krajów, nie sprzyja postawie zabawowej. Jest to klimat poważny i smutny, klimat wielkich zadań, podejmowanych nieraz ponad siły od wczesnego dzieciństwa.

Jak wspominaliśmy, Huizinga w Homo ludens widzi w walce zabawę wszędzie tam, gdzie obowiązują jakieś reguły. Mimo tak szerokiej koncepcji zabawy stwierdza on z ubolewaniem zanik postawy zabawowej w naszej współczesnej kulturze, tak jak zanikły elementy zabawy w wojnie totalnej. Jak wiadomo, w wielu krajach współczesnego świata postawa zabawowa zanikła także w swoich właściwych domenach: w sporcie i sztuce. Sport uprawiany przez zawodowców nieraz mało przypomina czynność stanowiącą cel dla siebie, czynność autoteliczną, jaką zabawa ma stanowić ex definitione. Zawodowiec otrzymuje stałą gażę, za którą ciężko trenuje, by na zawodach międzynarodowych przynieść chlubę swemu krajowi i poprzeć swoim zwycięstwem jego ideologię. Do podobnych celów wciągnięta bywa literatura piękna, plastyka czy muzyka. Do zabawy należy, według rozumienia niektórych, wyłączenie się na czas jej trwania z codzienności. Trudno tymczasem sztuce wyłączać się z codzienności

²³ Roberta S. Baden-Powella cytuję tu i dalej za Stanisławem Sedlaczkiem, Podstawy etyczne skautingu badenpowellowskiego, Warszawa 1928.

tam, gdzie artysta musi pilnie przestrzegać dyrektyw płynących z góry i wsłuchiwać się w zamówienia społeczne.

Mimo zmierzchu elementów zabawowych w sporcie, w nim jeszcze przede wszystkim kodeks walki rycerskiej znajduje zastosowanie. Przysięga składana przez uczestników XVI Igrzysk Olimpijskich w Melbourne głosiła: „Przysięgamy, że w czasie Igrzysk Olimpijskich będziemy zawodnikami lojalnymi, przestrzegającymi obowiązujących nas prawideł. Pragniemy w Igrzyskach uczestniczyć w duchu rycerskim, dla honoru naszego kraju i chwały sportu”.

5. Przejdźmy do ostatniego czynnika, który w przeszłości przyczyniał się do łagodzenia walk, a pośród nich i walk orężnych. Było to, jak sobie przypominamy, liczenie się z ewentualnym odwzajemnieniem. Liczenie się z tym czynnikiem przypisywano, jak już wspominaliśmy, niestosowaniu gazów w czasie ostatniej wojny czy przestrzeganie przez Niemców, w pewnym przynajmniej stopniu, konwencji międzynarodowych w obozach oficerskich.

Jeżeli idzie o walkę orężną, sytuacja tego czynnika jest szczególnie uzależniona od wynalezienia nowych narzędzi walki o sile niszczącej dotąd nie znanej. W nowych warunkach stworzonych przez ich istnienie lęk przed odwzajemnieniem odgrywać może rolę dwojaką. Liczenie się z możliwością odwetu może wpływać na odraczanie agresji, ale kto wziąłby już na siebie odpowiedzialność rozpoczęcia nowej wojny przez rzucenie pierwszej bomby atomowej, musiałby prawdopodobnie zdawać sobie sprawę, że gra idzie o być albo nie być i że wszelki rewanż ze strony przeciwnika musi być przez jego eksterminację od razu, na samym wstępie uniemożliwiony.

Przejdźmy do rekapitulacji. Na pytanie, czy zaszły w czasach nam współczesnych przemiany ideologiczne, które mogły były przyczynić się do wzmożenia bezwzględności walki, nasze rozważania odpowiedziały pozytywnie. Istnienie ideologii jawnie zwalczających humanitaryzm, ideologii odmawiających w imię skuteczności walki przyznania wrogowi jakichkolwiek walorów, ideologii przemawiających na rzecz prymatu polityki, której zarzucano zawsze lekceważenie dla dyrektyw moralnych - te fakty nie mogły być dla praktyki życiowej obojętne. Ideologie te, oraz wspomniany zanik elementów zabawowych w kulturze, mogły w pewnym stopniu przyczynić się do brutalizacji walk orężnych i nieorężnych.

Do brutalizacji walk mogły się też doraźnie przyczynić głosy, które rozważaliśmy w punkcie 3, a które krytykowały indywidualizm leżący

229