358,359

inaczej niż twórca powieści — nie rozbudowuje fabuły, nie komplikuje przedstawionych zdarzeń, lecz stara się o ich maksymalną prostotę i przejrzystość. Utwór nowelistyczny oparty jest najczęściej na jedno-wątkowej, wyraziście naszkicowanej fabule lub wręcz zawiera tylko jedno zdarzenie, wokół którego koncentruje się narracja. Nowelę jedno-zdarzeniową nazywa się często anegdotą. Tę ostatnią cechuje maksymalna zwięzłość. Pozbawiona jest elementów opisowych i ma zazwyczaj wyrazistą pointę.

Nowela ukazuje pewien fragment życia bohatera, mający wyraźnie zarysowane kontury i wewnętrzną logikę rozwojową, rządzącą biegiem przedstawionych zdarzeń od zawiązania fabuły do jej rozwiązania. Fabuła odznacza się wysokim stopniem kondensacji ważnych dla bohatera zdarzeń. Nowela — przynajmniej w formach klasycznych — nie zna „miejsc pustych”, wypełniające ją dramatyczne wypadki ściśle przylegają do siebie, tworząc porządek spójny i „gęsty”. Szczególną role odgrywa przy tym jakieś jedno podstawowe ujęcie konstrukcyjne, które organizuje od wewnątrz cały utrwór. Ten zasadniczy element nazywamy ośrodkiem kompozycyjnym noweli; może nim być np. punkt kulminacyjny w rozwoju fabuły. W rozbudowanej fabule powieściowej napięcie rozłożone jest na szereg momentów, w noweli natomiast skupia się w jednym punkcie kulminacyjnym (np. w Latarniku Sienkiewicza jest nim scena lektury Pana Tadeusza'), który jest ośrodkiem całej kompozycji, stanowi jakiś zwrotny, decydujący moment w rozwoju przedstawionych zdarzeń, w dziejach bohatera. Nowela ma jeden jakby „wierzchołek”, gdy tymczasem powieść ma ich zazwyczaj kilka.

Taki punkt kulminacyjny wyraziście występuje w znanej noweli Boccaccia Sokół. Treścią utworu są dzieje młodego szlachcica włoskiego, który zakochany w jednej z najpiękniejszych dam florenckich Monnie Giovannie, przez długi czas na próżno usiłował zdobyć jej względy. Wszystkie jego wysiłki, połączone zresztą ze stopniową utratą majątku, zakończyły się niepowodzeniem: piękna dama była nieugięcie wierna swemu mężowi. Zniechęcony do życia i zrujnowany finansowo młody szlachcic przenosi się do niewielkiej posiadłości na wieś, gdzie utrzymuje się z polowania z sokołem. Ptak ów — a odegra on ważną rolę w dalszych wypadkach — stanowi niemal jedyną jego własność i jest powodem szczególnej dumy swego pana. Umiera tymczasem mąż Monny Giovanny, która następnie zamieszkuje wraz z synkiem w pobliżu posiadłości swego dawnego adoratora. Dziecko jest chore i jedynym jego marzeniem jest posiadanie pięknego sokoła sąsiada. Matka postanawia tedy odwiedzić bohatera, by móc spełnić prośbę synka. Zapowiada, f>- przybędzie do szlachcica wraz ze swą przyjaciółką na obiad. Ten, \\ /ruszony wizytą ukochanej, nie mając co postawić na stół, postanawia poświęcić ptaka, by móc ugościć przybyłe damy. Zabija sokoła, swego irdynego żywiciela, i przygotowuje obiad. Nowela ma jeszcze dalszy < i.ig (dama, wzruszona dobrocią szlachcica, nagradza go swym uc2u-i u rn), ale jest to tylko dopełnienie kompozycji już zamkniętej w decydu-11 u ym momencie zabicia sokola. On to właśnie stanowi ośrodek kom-pi izycyjny noweli.

. Sokół Boccaccia jest pierwowzorem pewnego typu noweli o mocno z i akcentowanym punkcie kulminacyjnym, sprzęgającym wewnętrznie t aly utwór. Motyw sokoła symbolizuje w pewien sposób taką konstruk-i y,, Pojawia się ona bardzo często w literaturze nowelistycznej. Spotykamy ją u najwybitniejszych klasyków tego gatunku: w utworach Guy de M.mpassanta (np. w bardzo popularnej noweli Naszyjnik), u Paula I leyse, w utworach Orzeszkowej, Konopnickiej, u Prusa (np. w Katarynce, gdzie momentem zwrotnym fabuły jest decyzja wpuszczenia kataryniarza na podwórko domu pana Tomasza: decyzja ta doprowadziła tb • całkowitego odwrócenia sytuacji wyjściowej — w zakończeniu noweli).

Nowela może opierać się na innych jeszcze zasadach konstrukcyjnych; ośrodkiem kompozycyjnym może być np. jakiś kontrast. W Silaczce '/cromskiego będzie to kontrast losów dwóch postaci: doktora Obarec-l.ugo i Stasi. Oczywiście pełni on określoną funkcję: przeciwstawiając postawę moralną Obareckiego postawie Stasi, wzmacnia i pogłębia charakterystykę tytułowej bohaterki. Dla takiego kontrastu konieczne jest równoległe potraktowanie obu historii, ukazanie elementów wspólnych (losy bohaterów przed rozpoczęciem zdarzeń fabuły) oraz różnych (odmienna droga życiowa obu postaci). Dopiero na tej podstawie zarysowuje się kontrast, będący główną zasadą kompozycji Si/aczki.

Kontrast jako podstawowy składnik kompozycji nowelistycznej występuje także w zakończeniu Sienkiewiczowskiego Janka Muzykanta. Tu wszakże nie wynika z całego przebiegu fabuły (jak w Silaczce), lecz pojawia się jako sposób przekazania tendencji autorskiej. Przypominamy sobie rozmowę panny i kawalera ze dworu o talentach artystycznych Włochów, prowadzone nazajutrz po śmierci Janka Muzy-k.mta, skatowanego za próbę kradzieży skrzypiec dworskiego lokaja.

359