362,363

Banasiowa), a także w niektórych utworach z Medalionów Nałkowskiej. Daje się tu zauważyć charakterystyczna dwustrefowość języka narracji: język bezpośredniego narratora jest zindywidualizowany w stosunku do języka narracji autorskiej, odbija się w nim zarówno osobowość narratora, jak też okoliczności, w których snuje swoje opowiadanie. Jawna obecność narratora odgrywa ważną rolę w kompozycji fabuły, która rozgrywa się jak gdyby na dwóch poziomach.

*

Niejednokrotnie spotykamy pewne zespoły utworów nowelistycznych złączonych jakimś wspólnym elementem. Są to tzw. cykle nowelistyczne. Bardzo rozmaite mogą być sposoby łączenia poszczególnych nowel w cykle. Wspomnimy tu o trzech typach cyklów nowelistycznych.

1) Czynnikiem zespalającym poszczególne utwory może być rama sytuacyjna, w której wszystkie one są osadzone.

Na przykład w cyklu Baśni z tysiąca i jednej nocy poszczególne utwory zespala baśń o Szecherezadzie, która została żoną kalifa. Ponieważ grozi jej śmierć z rąk męża, postanawia zyskać na czasie, opowiadając mu co noc nową bajkę i przerywając narrację w najciekawszym momencie, aby w ten sposób trzymać jego zainteresowanie w ciągłym napięciu. Dzięki temu zyskuje wciąż nowy dzień życia. Ramą dla wszystkich utworów jest więc sama sytuacja opowiadania. Każda z opowiadanych przez Szeche-rezadę nowel jest elementem ściśle związanym z całością cyklu, chociaż każda ma jednocześnie całkowitą samodzielność fabularną.

Najznakomitszym cyklem nowelistycznym jest Dekameron Boccaccia. Dziesięć osób — siedem kobiet i trzech mężczyzn — chroni się przed szalejącą we Florencji epidemią na prowincji i przebywa tam dziesięć dni. W ciągu tego okresu codziennie każda z osób opowiada jedną nowelę. Powstaje w ten sposób cykl składający się ze stu utworów. Mamy zatem sytuację ramową, która sprzęga poszczególne utwory, nie ograniczając wszakże w nićzym ich fabularnej samodzielności.

2) Czynnikiem wiążącym wewnętrznie cykl może być także jakiś wspólny element tematyczny występujący w każdej z nowel, postać bohatera lub jakiś powtarzający się motyw. Takim bohaterem zespalającym cykl jest np. Sherlock Holmes, detektyw z utworów Conan Doyle’a. Przykładem wspólnego motywu może być motyw fajki w Trzy-

uusfii fajkach liii Erenburga albo motyw pocisku w Dziejach jednego jo cis ku Andrzeja Struga.

3) Niekiedy cykl nowelistyczny nie ma żadnych widocznych wiązań kompozycyjnych. Zespalają go natomiast czynniki innego rodzaju, np. jednolita postawa narratora wobec przedstawionego świata, związana r jakimś jednolitym systemem przyjętych przezeń wartości ( w Ludziach I stamtąd Dąbrowskiej), czy też jednorodna we wszystkich utworach problematyka moralna, ideowa czy filozoficzna (np. w Medalionach Nałkowskiej).

Należy pamiętać, że cykl nowelistyczny jest zawsze zbiorem wielu ! samodzielnych i skończonych fabularnie utworów, niezależnie od tego, jaki jest stopień ich wzajemnego powiązania.

Cykl nowelistyczny stanowił niewątpliwie jedno z literackich źródeł : powieści, nie należy go jednak utożsamiać z powieścią, która posiada jednolitą i organiczną fabułę.

B. Powieść

Spośród gatunków epickich żywotnych w literaturze współczesnej na czoło wyraźnie wysuwa się powieść. Jest to gatunek, który w w. XIX oraz w naszym stuleciu zrobił niezwykłą karierę. Przez długi czas, aż [ do epoki romantyzmu, odmawiano mu w ogóle wartości artystycznych. Powieść znajdowała się poza obrębem — wyrosłej z ducha klasycyzmu

■    — hierarchii rodzajów i gatunków literackich.

O tej sytuacji powieści decydowały następujące względy:

Po pierwsze: gatunek ów wyrósł w poważnej mierze z piśmien-r nictwa nie należącego do literatury pięknej (jej niezbędną właściwością f była mowa wiązana), tradycjami swymi sięgał dawnej literatury plebej-

■    skicj, co dyskwalifikowało go całkowicie w oczach teoretyków klasycyz-I mu. Na przykład w Sztuce rymoimrezej Dmochowskiego, która jest

późnoosiemnastowieczną przeróbką L'art polłique Boileau, nie znaj-I dujemy nawet słowa na temat powieści, mimo że gatunek ten — nawet * w Polsce — był już reprezentowany przez szereg dzieł.

Po drugie: już od początków swego istnienia powieść miała jasno określoną funkcję poznawczą, a dominowanie tej funkcji według poglądów pseudoklasyków nie mogło być udziałem gatunków prawdziwie literackich. Dopiero rozbicie kanonów klasycystycznych przez poetykę romantyczną, zlikwidowanie przedziałów pomiędzy „literaturą” i „nic-

363