388,389

sjack atakuje swoich wrogów, piętnuje krytyków literackich, wyraż.i osobiste poglądy.

O ile w powieści poetyckiej przenikanie elementów lirycznych w ol > ręb struktury epickiej polegało głównie na tym, że bohater i narrator uzy • skiwali jednolitą perspektywę emocjonalną i ideową, o tyle w poemacie dygresyjnym — odwrotnie — ten sam proces manifestuje się poprzez podkreślanie dystansu dzielącego obie te postacie, poprzez wysunięcie na plan pierwszy „ja” narratora, który igra jak gdyby z bohaterem, odcina się od niego ironią, kpiną, szyderstwem i sam odgrywa rolę pierw szoplanowej postaci. Są to dwa różne objawy tego samego zjawiska: ekspansji liryki na teren poematu epickiego.

E. Gatunki pograniczne

Gatunki należące do tej grupy znajdują się na pograniczu literatury pięknej i innych form piśmiennictwa. W interesującym nas zakresie chodzi o pogranicze między rodzajem epickim a gatunkami prozy publicystycznej i naukowej. Powstają tu często utwory opierające się na zasadach — jeśli tak można powiedzieć — hybrydycznych, należące równocześnie do pubhcystyki czy prozy naukowej i do literatury pięknej. Oczywiście me można wobec nich stosować jakichś sztywnych zasad klasyfikacji. Dotyczy to zwłaszcza szeregu dzieł występujących w literaturze współczesnej, obecnie bowiem w dużym stopniu ulegają zatarciu tradycyjne granice między literaturą i „nieliteraturą”. Proces ten wiąże się z nowymi funkcjami społecznymi i kulturalnymi piśmiennictwa, o czym świadczy rozwój literatury popularnonaukowej, korzystającej w szerokim zakresie z arsenału środków literatury pięknej.

Wzajemne oddziaływania literatury pięknej i piśmiennictwa rozpoczęły się wówczas, gdy uległy one rozdzieleniu w obrębie kultury. Dokonało się to ostateczme w w. XVII i XV111. Określone zostały wówczas swoiste funkcje łiteratury i ustalone granice, poza którymi znajduje się już „nieliteratura”: publicystyka, proza filozoficzna, naukowa itd. Owo rozdzielenie stało się równocześnie początkiem wzajemnych oddziaływań.

Związki pomiędzy publicytyką a twórczością literacką wystąpiły na szeroką skalę począwszy od w. XVIII wraz z rozwojem czasopiśmiennictwa, w którym ukształtowały się podstawowe gatunki nowoczesnej

iliblicystyki. Wynikiem tych związków były m.in. narodziny powieści, piwieść osiemnastowieczna (np. Pan PoAstoli Krasickiego) miaia w du-ni stopniu charakter publicystyczny. Do dnia dzisiejszego gatunek Im bardzo czysto występuje w roli przekazu treści publicystycznych, Hiizolicznych czy ideologicznych. Elementy literackie: fabuła, bohater, illu ja itd. — są wówczas jak gdyby nosicielami tych treści.

Dla nas jednak istotniejsze jest oddziaływanie odwrotne: gatunków ■pic kich na formy wypowiedzi publicystycznej czy naukowej. Wspólni urny tu o trzech typach takich wypowiedzi. Są nimi esej, felieton I reportaż.

Ii.gej — to gatunek wypowiedzi krytycznej, naukowej czy filozoficznej, w którym obok elementów wykładu dyskursywnego występują jakieś składniki anegdotyczne, opisy literackie, bohater niekiedy dość wszechstronnie charakteryzowany. Przykładem eseju może być np. książ-k .1 Jana Parandowskiego o Petrarce. Nie jest to jedyna forma, w jakiej się Cm ) pojawia (w innych może się wręcz zbliżać do monograffii naukowej my traktatu filozoficznego), jednakże ta właśnie jest najbardziej charakterystycznym świadectwem wpływu gatunków epickich na prozę zamul niczo nie nastawioną na spełnianie zadań literatury pięknej.

Felieton jest gatunkiem publicystyczno-dziennikarskim, w którym temat opiera się na jakimś określonym fakcie rzeczywistym, najczęściej fliimry społecznej, obyczajowej lub kulturalnej. Opowiadając o tym fak-Hc i oceniając go, felietonista posługuje się często środkami prozy epickiej, takimi jak elementy fabuły, opisy itd.

I Szczególnie dużą rolę odgrywają te środki w kronice, która stalowi jedną z odmian felietonu. W literaturze polskiej mistrzem tego ga-l unku publicystyczno-literackiego był Bolesław Prus. Kroniki tygodniowi, pis.me przezeń niemal przez cały okres twórczości, pozostawały w ścisłych związkach z jego nowelistyką i powieściopisarstwem. Materiałem tematycznym kronik Prusa są wydarzenia związane ściśle z życiem obyczajowym i kulturalnym dziewiętnastowiecznej Warszawy. Tc autentyczne fakty wzbogaca pisarz elementem fikcji literackiej, nierzadko szeroko rozbudowanym. Posługując się pewnymi prostymi formami fabularnymi (anegdotą), dąży do stworzenia plastycznych opisów postaci i lyi nacji, prezentuje niejednokrotnie artystycznie skonkretyzowane por-liciy „bohaterów”.

Keportaż jest również gatunkiem publicystycznym sięgającym po

389