422,423

tować nowe formy dramatu, tak w związku z przenikaniem na deski sceniczne tematów branych z codziennego życia mieszczańskiego, jak w związku z tym, że sam teatr stawał się instytucją mieszczańska Powstały nowe gatunki, np. ukształtowana głównie przez Diderota tzu comedie larmoyante*, dramat sentymentalny z życia mieszczańskiego. Teoretykami nowych form dramatu byli m.in. wspomniany wyżei Diderot oraz niemiecki dramaturg i krytyk Lessing.

Proces kształtowania się nowych gatunków dramatycznych prze biegał równolegle do odrzucania przepisów klasycznych. Rezultatem tego procesu było m.in. uformowanie się gatunku nazwanego dra matem. Termin „dramat” został tu użyty w węższym znaczeniu i ozna cza jeden tylko z gatunków dramatycznych. Charakteryzuje go to, że nic odpowiada ani istotnym cechom tragedii, ani komedii. Początkowo przez dramat rozumiano tragikomedię, a więc sztukę łączącą pierwiastki tragedii i komedii. Później mianem dramatu zaczęto określać utwór

0    treści poważnej, nie wyposażony jednak ani w tragiczne konflikty, ani w tragicznych bohaterów. Określa się go również mianem sztuki. Zwłaszcza w nowszych utworach możemy się spotkać z terminem „sztuka” użytym w tym sensie (np. G. B. Shaw: Cezar i Kleopatra. Sztuka w 5 aktach). Dramat jako gatunek nie ma tak ściśle określonych cech jak tragedia czy komedia i nie jest gatunkiem jednolitym: ukształtowało się wiele jego postaci i odmian. Zajmiemy się tu dwoma spośród nich: dramatem romantycznym i dramatem obyczaj o wo-psycho logicznym.

W nazwie „dramat romantyczny” epitet „romantyczny” nic oznacza tylko epoki, w której utwór powstał. Dramat romantyczny jest swoistą formą, o sobie tylko właściwych cechach. Przedstawiciele romantyzmu stawiali sztuce zupełnie nowe wymagania. Toteż nie mogły im wystarczyć istniejące formy utworów scenicznych. W procesie przekształceń dramatu korzystali oni z doświadczeń Shakespeare’a

1    twórczości pisarzy hiszpańskich. Rozbijali nie tylko jedność miejsca i czasu, ale również akcji, zachowywaną przez wielu dramaturgów odrzucających pozostałe elementy poetyki normatywnej pseudoklasy-cyzmu. Szczególnie ważną rolę zaczął odgrywać w dramacie romantycznym pojedynczy epizod, występujący już nie jako część całości, ale w pewnym stopniu samodzielnie (epizodyczność budowy jest jedną z cech zasadniczych np. Dziadów). Akcji nie budowano już jako szeregu ściśle

¹ Komedia łzawa, płaczliwa.

Mających się przyczyn i skutków. Jej struktura staje się luźniejsza, ■l/czcgólne wycinki łączą się i składają na całość, ale nie wynikają Hiobie.    ⁹

Przyjrzyjmy się pod tym kątem widzenia Kordianowi Słowackiego, lo 11 tego dramatu składa się z szeregu luźnych epizodów: widzimy fłluicra tytułowego w' londyńskim parku, następnie — na tle innej nicrii czytającego Shakespeare’a, potem — scenę miłosną z Wiolettą r włoskiej willi, dalej — scenę u papieża i wreszcie monolog na Mont Inne. Akt ten można porównać do kalejdoskopu zmieniających się ren Poszczególne epizody wiąże tylko postać bohatera oraz to, że Wdy z nich ma tę samą wartość funkcjonalną: służy zaprezentowaniu betki bohatera i typowego wycinka jego biografii, pokazuje taką filię jego psychiki, która będzie istotna dla jego dalszego działania, d mc je w jakiś sposób określać.

budowa dramatu tradycyjnego jest zazwyczaj jednolita: autor piszący p,itlię najczęściej nic odstępuje od charakterystycznej dla niej kom-fcycji i wysokiego stylu. Dramat romantyczny — tak jak twórczość ■kcspeare’a — jest synkretyczny. Łączy w sobie zazwyczaj wiele ■Bohów budowy.

Sięgnijmy jeszcze raz do Kordiana. Stosunkowo najbardziej przypo-jjli.i tradycyjny dramat akt I. Ma on charakter kameralny, wypadki racają się wokół jednej osi: postawy Kordiana. Akt II ze swą ciągłą Icnnością scen — jak już wspomniano — podobny jest do kalejdo-npu. Akt III ma charakter monumentalny: odznacza się wielkimi nami zbiorowymi. Taka różnorodność technik dramatycznych jednym utworze jest wielkim nowatorstwem dramatu romantyczno. jego synkretyczność przejawia się także w tym, że może on wierać stosunkowo rozbudowane fragmenty liryczne i epickie. Są fi podporządkowane założeniu dramatycznemu, ale mimo to w pew-ym stopniu samodzielne. Przykładem epizodu lirycznego w dramacie o/i być „Improwizacja” z III części Dziadów. Jako przykład fragmentu pii I u go wprzęgniętego w tok dramatu służyć może bajka z Kordiana „< » |iinku, co psom szył buty”.

I )ramat romantyczny — za Shakespeare’em — łączył w sobie wzniośli ci i drwinę, tragizm i groteskę. Przezwyciężał całkowicie pseudo-Mns\ i zny postulat stylistycznej jedności wyrazu. Sceny humorystyczne fcngly sąsiadować w nim z tragicznymi. Ważnym zjawiskiem w dramacie romantycznym jest splatanie wątków realistycznych z fantastycz-

423