424 425 2

i wewnętrznymi. Formy wolno żyjące najczęściej występują masowo, w ogromnych liczebnie populacjach, stanowiąc dużą część fauny wodnej, a przez to mają duże znaczenie ekologiczne. Są pokarmem dla wielu bezkręgowców i kręgowców wodnych, wiele form jest jadalnych dla człowieka. Znanych jest ok. 42000 gatunków.

BUDOWA ZEWNĘTRZNA

Skorupiaki cechuje różnorodność wielkości i budowy zewnętrznej. Ciało ich mierzy od 0,5 mm do ok. 70 cm; u niektórych krabów rozpiętość szczypiec wynosi ok. 3 m. Są różnie ubarwione, wiele gatunków świeci, zdolność do bioluminescencji mają niektóre małżoraczki, larwy widłonogów, obunogj lazresfęcioiiógi.

Skorupiaki można z łatwością odróżnić od innych stawonogów, gdyż mają dwie pary czułków, _H3 pary przysadek gębowych i ciało podzielone na głowę, tułów i odwłok!

Głowa u postaci dojrzałych jest tagmą nie segmentowaną. W rozwoju zarodkowym powstaje z 6 segmentów: przedczułkowego (akronu) z parą oczu, czułków I pary, czułków II pary, żuwaczkowego, szczęk I pary, szczęk II pary. Zespól pierwszych trzech segmentów określa się jako przedgębowy (protoce-phalon), dalsze jako zespół zagębowy albo szczękowy (gnathocephaloń). U części gatunków (skrzelonogi, dzicsięcionogi). pomiędzy tymi dwoma zespołami zaznacza się granica w postaci zagłębienia w oskórku. Głowę bez takiej granicy określa się jako syncefalon (syncephalon). Głowa jest szeroko oparta na tułowiu i najczęściej słabo od niego odgraniczona.

Typowa tagma głowowa, złożona z 6 segmentów embrionalnych, występuje u prymitywniejszych skorupiaków. U większości do głowy, w trakcie rozwoju, dołączają się 1—5 segmentów tułowia i powstaje głowotułów. Przyłączone segmenty jednoczą się z głową w jednolitą całość, ale na głowie, w postaci przewężenia, może być zaznaczona granica pomiędzy częścią przedgębową i zagębową, wtedy część zagębową z przyłączonymi segmentami tułowia określa się jako szczękotułów (gnathothorax). Odnóża przyłączonych segmen-tów tułowia współpracują z przysadkami gębowymi w zdobywaniu i rozdrabnianiu pokarmu, ich części podstawowe mają wyrostki służące do żucia (endity) i nazywane są szczękonóżami (maxillipedes, ryc. 155F, G), natomiast pozostałe odnóża tułowia, występujące na segmentach nie przyłączonych do głowy, określa się jako pereopody. U większości skorupiaków z tyłu głowy, szczególnie mających głowotułów, wyrasta fałd, zbudowany z oskórka i naskórka, zwany karapaksem, pokrywający segmenty tułowia od strony grzbietowej albo segmenty tułowia i odwłoka. Karapaks charakteryzuje łopatonogie, podkowiastogłowe, niektóre skrzelonogi i większość pancerzowców.

Czułki są narządami zmysłów, u nielicznych gatunków służą do pływania. Są zbudowane z różnej liczby członów. Pierwsza para czułków (antenule) jest jednogałęziowa, ale może być w części końcowej rozwidlona w postaci biczy-ków. Druga para jest dwugałęziowa (ryc. 155A, B). Obie pary osadzone są

gtt, 155. Rak rzeczny, czułki i przysadki gębowe. A — czułck I pary, B — II pary, r — żuwaczka (jej głaizczek częściowo odpowiada gałęzi wewnętrznej, nie występuje ggtąi zewnętrzna), D — szczęka I pary (jej giląż zewnętrzna jest niedorozwinięta), p — szczęka 11 pary (jej skafognatid odpowiada częściowo gałęzi zewnętrznej), p — sKzękonóże I pary, G — II pary d-endopodit, g—egzopodit, i—epipodit g — skr/cle. 1 — glaszczck, p — protopodit s — skafognatid, w — wić

przed otworem gębowym po stronie grzbietowej głowy. Przy czym w rozwoju środkowym druga para zawiązuje się w pozycji zaustnej.

Przysadki położone poza otworem gębowym, po stronie brzusznej głowy, zawsze dają się sprowadzić do odnóża dwugałęziowego (ryc. 1SS), ale w szczegółach są bardzo różnie wykształcone. Pierwsza para, występująca na czwartym segmencie, nosi nazwę żuwaczek, dalsze — szczęk I i szczęk II. Za pomocą żuwaczek pokarm jest pobierany i rozdrabniany, szczęki odgrywają rolę pomocniczą. U pasożytów zewnętrznych odnóża gębowe są wykształcone w sztylety przebijające ciało gospodarza albo struktury wysysające płynny pokarm.

Z przodu i z tyłu otworu gębowego występują fałdy ściany ciała, zwane wargami. Warga górna (labrum) rozwija się jako wypukłenie ściany głowy przed otworem gębowym. Warga dolna (labium) powstaje jako wypukłenie przedniej części ściany jamy gębowej. U wielu gatunków warga dolna jest rozwidlona.

Tułów wykazuje mniej zmienną budowę niż głowa. Jeżeli pierwsza tagma jest glowotułowiem, to wtedy właściwy tułów określa się jako pereon. Wszystkie segmenty tułowia, których liczba jest różna u poszczególnych gatunków,

425