436 437 2

prymitywna organizacja odnóży tułowiowych, które funkcjonalnie nawiązują do odnóży pierścienic. Służą do pływania, oddychania, naganiania lub filtrowania pokarmu. Odnóża są spłaszczone na kształt liści. Obie gałęzie zewnętrzna i wewnętrzna mają na brzegach szczeci. Epipodit jest także spłaszczony, ma wygląd płytki, służy jako skrzele (u form bardzo drobnych może nie występować). Endit jest rozdzielony na szereg płatów, podobnie jak gałęzie, zaopatrzonych w szczeci (ryc. I56A). U części gatunków odnóża tułowiowe są bardzo zmienione, zwłaszcza jeżeli służą do naganiania pokarmu, ale zawsze są liściaste. Granice pomiędzy poszczególnymi członami są słabo zaznaczone, brak w odnóżach właściwych stawów, odnóża usztywnia ciśnienie hemolimfy. Odnóża służą do pływania, wykonując rytmiczne ruchy, służą także do odświeżania wody dookoła ciała i naganiania pokarmu. Drobne cząstki pokarmowe (detrytus, plankton) są przesuwane z prądami wody, wywoływanymi przez odnóża, wychwytywane przez szczecinki i kierowane do otworu gębowego.

Liczba segmentów budujących ciało jest bardzo różna, wynosi od kilkunastu do 50. Ciało jest podzielone na głowę, tułów i odwłok, nie występuje głowotułów. Na głowie u większości form występują oko naupliusowe i oczy I złożone. Oczy złożone są osadzone na słupkach lub bezpośrednio na głowie, parzyście, albo są złączone w jedno oko. Ponadto, głowa zaopatrzona jest w czułki I pary słabo rozwinięte, czułki II rozwinięte silnie i dwugałęziowe. Źuwaczki silnie rozwinięte, szczęki słabo wykształcone lub całkowicie zredukowane. Karapaks jest bardzo różnie wykształcony, przykrywa tylko tułów, albo tułów i odwłok, a u części form nie występuje. Tułów i odwłok wyraźnie segmentowane. Tułów zbudowany jest z różnej liczby segmentów, na tylnych segmentach odnóża nie występują. Granica pomiędzy tułowiem i odwłokiem jest niewyraźna. Odwłok u większości gatunków jest pozbawiony odnóży. Telson ma różnie długie widełki.

System nerwowy u wielu skrzelonogów wykazuje podobieństwo do typu drabinkowego, ale u wioślarek, w związku ze skróceniem ciała, występuje połączenie zwojów brzusznych. Serce u większości form jest długie, a u wioślarek skrócone. Narządami wydalniczymi są gruczoły szczękowe.

Wiele gatunków jest partenogenetycznych. Rozwój pozazarodkowy za- I chodzi wprost, albo z jaj wylęgają się popływiki, rzadziej pływiki.

Gromadę rozdziela się na 4 rzędy, głównie na podstawie budowy szkieletu zewnętrznego.

Rząd: bezpancerzowce — Anostraca

Rząd obejmuje gatunki występujące w wodach słodkich i słonawych, w strefach otwartych. Bezpancerzowce są stale w ruchu, pływają przeważnie mając grzbiet skierowany w dół. Ok. 150 gatunków.

Ciało mają długie (1 — 10 cm), bez karapaksu, wyraźnie segmentowane. Głowa duża, z zaznaczoną częścią przednią (protocefalon) i szczękową (gnato-

cefalon). Oczy na słupkach bardzo ruchliwych. Tułów zbudowany z U —19 segmentów. Odnóża tułowia służą do wiosłowania i cedzenia pokarmu. Wykonują zespołowo ruchy, przypominające falowanie wody. Szybkość ruchu odnóży wynosi ok. 400 uderzeń na min. Odwłok bez odnóży, zbudowany z 8 segmentów.

Duża rozrodczość. Jaja, w niekorzystnych warunkach, mogą przetrwać 3 —5 lat, nie tracąc zdolności do rozwoju. Mogą ulec częściowemu wyschnięciu lub przemrożeniu. U niektórych gatunków jest to konieczny warunek dla rozpoczęcia rozwoju zarodkowego. Te właściwości umożliwiają bezpancerzow-com występowanie w zbiornikach wodnych czasowo wysychających, czy zamarzających. Po nastaniu korzystnych warunków rozwój zachodzi bardzo szybko, u niektórych form nawet w ciągu 2 godz. Wiele gatunków cechuje stała lub okresowa partenogeneza. Z jaj wylęgają się naupliusy (ryc. 160A) lub metanaupliusy.

Ryc. 160. Skrzelonogi. A — nauplius zadychry Branchipus schaejjeri, B — starsze stadium naupliusowe, C — postać dojrzała (samiec),'D — przekopnica Triops cancriformis; (jl — czułek I pary, c2 — II pary. ż — żuwaczka

Zadychra pospolita — Branchipus schaefferi (ryc. 160C) dochodzi do ok. 3 cm długości. Występuje w wysychających zbiornikach wodnych. Jaja mogą miesiącami przetrwać bez wody.

Skrzelopływka północna — Branchinecta paludosa jest gatunkiem osobliwym ze względu na rozmieszczenie geograficzne. Żyje w wodach północnych.

437