511 2

np. ponadtysiądetni <- ponad tysiąc lar, bezwłasnowolny *- bez własnej woli. Można je też interpretować odprzymiotnikowo: <- tysiącletni, własnowolny: por. ponadmilionowy *- ponad milion lub milionowy.

Z definicji wyrazu złożonego wynika, że przymiotniki motywowane przez jeden wyraz złożony uważane są za proste. Ponieważ pośrednio są one motywowane przez grupę syntaktyczną. bywają nazywane kompozycjami pośrednimi (zob. Sambor 1976), np. wodociąg-owy <— wodociąg *- ciągnąć wodę-, pięciokąt-ny *- pięciokąt *- pięć kątów. Kompozycje pośrednie nie są tutaj zaliczane do złożeń.

Kwestia motywacji semantycznej złożeń jest dość skomplikowana ze względu na ich wieloczłonowość. Dyskusyjny jest status przymiotników typu: 1) wielkoduszny <- wielka dusza, 2) czołobitny *- bić czołem. Wprawdzie znaczenie realne (słownikowe) nic nawiązuje do znaczeń podstaw: 1) ‘hojny, wyrozumiały*. 2) ‘uniżony’, lecz można by skonstruować parafrazy grupy przymiotnikowo-rzcczownikowej. które pozwoliłyby je uznać za symilatywne. wyrażające cechę w sposób metaforyczny, np. 1) ‘człowiek o wielkiej duszy', 2) ‘człowiek zachowujący się, jakby bił czołem*. Decydujące jest znaczenie strukturalne złożenia ujmowanego w izolacji, to jest relacja semantyczna między pierwszym a drugim członem: ‘dusza, która jest wielka*.

Niektóre złożenia są jednostronnie motywowane, tzn. pierwszy człon jest związany, choć powtarzalny. Ten człon może być rodzimy, np. wszech- (wszechmocny), współ- (współodpowiedzialny). śród- (śródlądowy. śródroczny)', może też być zapożyczony, np. pseudo- (pseudonowoczesny ‘niby nowoczesny*), pan- (pangermański ‘ogólnogcrmański'), proto- (protobałtycki język ‘pierwotny język bałtycki’), neo- (neofrankistowski), pali- (polipredykatywny ‘wicloprcdykatywny’). Z różnych względów nie są też w pełni regularne złożenia typu: słonolubny *- lubi słoną [glebę]', trójkolorowy *- trzy kolory: owadobójczy *- zabójczy dla owadów.

7.1.2. Kryteria opisu złożeń

Istnieją dwojakiego rodzaju odpowiedniki złożeń: podstawa słowotwórcza i parafraza słowotwórcza.

Podstawa słowotwórcza to grupa syntaktyczna, od której derywujemy złożenia. Klasy złożeń ustala się ze względu na klasę gramatyczną leksemów motywujących człony. Oto przykłady:

dw-u-silnik-owy *- dwa silniki - A (Num + N); płask-o-den-ny <- płaskie dno - A (A, + N); wielk-o-pań-ski *- wielki pan - A(A, + N); wiar-o-łom-ny «- łamie wiarę - A(N + V); szybko-strzel-ny *- szybko strzela - A(Adv + V); pomidorow-o-ogórkowy «- pomidorowy i ogórkowy - A(A, + A₂). Porównanie derywatu z podstawą prowadzi do wykrycia wykładników złożenia. Podstawa słowotwórcza pozwala też ujawnić relację semantyczną między członami, czyli relację zachodzącą wewnątrz złożenia: dwusilnikowy -kwaniyfikator i przedmiot kwantyfikowany; płaskodenny i wielkopański - cecha i jej nosiciel; wiarołomny - obiekt i czynność; szybkostrzelny - sposób i czynność. Ustalając relację semantyczną między członami, ustalamy tym

511