536,537

536

Teorie literatury XX wieku

Podmiot

ujarzmiony

Historia

szaleństwa

Nadzorować i karać

oucaulta kon-ipcja dyskursu

adza wiedza

Podmiot jest więc z definicji u/izrzmiony³⁴ przez instytucje kontroli i dyscypliny, których istnienie jest dla kultury zachodniej nieodzowne. Analiza kulturowa zmierza więc do odsłonięcia owych mechanizmów ujarzmiania jednostki i prze kształcania jej w podmiot polityczny. Foucault dokonał tego w czterech ksi;yż kach: w Historii szaleństwa w dobie klasycyzmu (1961) zanalizował „wielkie zamknięcie” szaleńców i dowodził, że szaleństwo jest raczej skutkiem ideologie/ nego wykluczenia (dzięki któremu mógł pojawić się kartezjański podmiot nowożytny z jego „jasnymi i wyraźnymi ideami”) niż przyczyną. W Narodzinach kliniki przedstawił historię medykalizacji w końcu XVIII wieku, argumentując, że pojawienie się nowego „doświadczenia klinicznego” jest wynikiem zmiany w języku, jaka się wówczas dokonała, a nie odwrotnie. „Klinika - pisał Foucault

- to zarazem nowy podział rzeczy i zasada ich artykulacji w języku”³³. W Nadzorować i karać śledzi pojawienie się instytucji dyscyplinujących, w wyniku któ rych zabezpieczone zostają mechanizmy władzy nad społeczeństwem, zaś pud miot staje się „miejscem interwencji penitencjarnej”,bez której kultura nic może istnieć. I wreszcie w pierwszym tomie Historii seksualności, Foucault wykazał, że seksualność, a ściślej: scientia sexualis - wiedza na temat seksualności, jest śru> 1 kiem, za pomocą którego społeczeństwo ustanawia kontrolę nad zagrażającą je • go ładowi przyjemnością.

Wpływ Foucaulta na badania kulturowe jest ogromny, choć daje się sprowadzić

- w dużym uproszczeniu i skrócie - do czterech najistotniejszych wątków. Są to:

1. Po raz pierwszy sformułowana w Narodzinach kliniki, a następnie rozwinięta w Archeologii wiedzy (1969) koncepcja dyskursu,

nie przedstawia uprzednio istniejącej rzeczywistości, lecz ją dyscyplinuje, w podwójnym sensie tego słowa: produkuje dyscypliny wiedzy i tym samym kontroluje ich przedmioty.

2. Przekonanie, że „władza produkuje wiedzę"³⁴, której następnie używa do nadzorowania jej przedmiotów. Przykładem może być test psychologiczny, jakiemu podda-

■ dyskurs - zbiór społecznic usuń kejo nowanych praktyk wypowicdzcniowyi li, określający zarówno miejsce podmiotu, juk i status rzeczywistości. Rzeczywistość i*l-nieje jako wypadkowa różnych wypowie dzi na jej temat (czyli ma status dyskoi sywny). Jednostka staje się podmiolem, gdy przyjmuje jako własne reguły dano go dyskursu, narzucającego jej okrt do ne wartości i przekonania (■ ideologu, I Dyskurs nigdy nie jest neutralny światu poglądowo i jest podstawowym wam kiem konstruowania tożsamości („pow mi, co myślisz, a powiem ci, kim ji 1 Pierrc Bourdicu wprowadził poko wne dyskursu pojęcie habitus (luc /w| -to-zob.) na określenie „uspołeczni subiektywności", zbioru dyspoeyrjl I fcrcncji, dzięki którym świat naje się jednostki zrozumiały i czytelny,

Tak właśnie, świetnie zresztą, tłumaczy T. Komendant, autor przekładu SumelUrt HM słowo „auujc/issemenć' jako „ujarzmienie”.

” M. Foucault, Narodziny kliniki, tłum. P. Pieniążek, Warszawa 1 <><><>, s. tę.

¹⁴ Idem, Nadzorować i karać. Naroilziny wiftcittiia, tłum., posł.T. Komendant, Wais za wu 1 'ni||

s. ąą.

XVI. Badania kulturowe

537

■ panoptyzm - etymologicznie „wszech-widzenie" albo „wszechwidzialność”. Termin wprowadzony przez Michela Foucaulta na określenie tych form władzy, które nie opierają się na represji, lecz na ciągłym kontrolowaniu społeczeństwa oraz na „dyscyplinowaniu” ciała (przez co należy rozumieć poddawanie cielesności określonym rygorom ideologicznym). Foucault objaśnia panoptyzm, odwołując się do pism brytyjskiego filozofa Je-rcmyego Benthama, który stworzył bardzo specyficzny model więzienia (Panopticon): w samym centrum okrągłej hali więziennej stoi strażnica, z której można obserwować wszystkie cele rozmieszczone naokoło. Więźniowie nie widzą strażnika (zakrywa go specjalne przepierzenie), on natomiast widzi ich. W zasadzie obecność strażnika jest niepotrzebna, albowiem sama możliwość bycia obserwowanym dyscyplinuje więźniów. Mamy zatem do czynienia z wirtualnym nadzorem, który polega na tym, że sama idea sprawowania kontroli ucieleśniona w postaci boksu dla strażnika oddziałuje na więźniów, wymuszając na nich określone zachowania.

wani są przestępcy: czy mamy do czynienia ze zbrodniarzem, który powinien trafić do więzienia, czy z osobą niepoczytalną, którą trzeba zamknąć w szpitalu? Wiedza - dzięki dyskursowi - porządkuje i klasyfikuje fakty, by następnie poddać je instytucjonalnej obróbce. Tutaj Foucault bliski jest analizom nowożyt-ności sporządzonym przez Martina Heideggera, w których epistemologia zostaje oskarżona o podbój rzeczywistości jako swojego obrazu^{1 2 3 4 5 6}'.

3. Koncepcja podmiotu jako efektu ujarzmienia ciała jednostek przez władzę, która powołuje podmiot do istnienia po to tylko, by mieć nad nim kontrolę i przekształcić go - za pomocą określonych technik - w ciało społeczne, na którym - jak opisuje to Michel de Certeau, powołując się na Kolonię karną Franza Kafki -zapisane są reguły postępowania'⁷. Innym klasycznym przykładem tej kontroli jest opisywany w Nadzoro

wać i karać Panopticon, więzienie za- Pi projektowane przez Jeremy ego Benthama, którego kształt zapewnia nieustanny nadzór widzianych perfekcyjnie więźniów. Całkowita eliminacja sfery niepoddanej kontrolującemu spojrzeniu władzy (i utożsamienie władzy ze wzrokiem absolutnym) jest według Foucaulta najbardziej charakterystycznym znakiem kultury nowożytnej. Badanie relacji między spojrzeniem a władzą stało się jednym z najważniejszych zadań cultural cri/icism.

K< mccpcja mikrofizyki władzy, wykorzystywanej przez „organy i in- Mi

stytucje państwowe”, ale istniejącej już na poziomie życia codziennego, w szkołach, instytucjach publicznych, armii, fabrykach itd. Władza nic należy do nikogo (na przykład do państwa), lecz jest rozsiana w życiu publicznym. Na przykład nauczyciel ma władzę nad uczniami, ale nie jako jednostka (Jan Kowalski), ale jako funkcjonariusz instytucji edukacyjnej, której wymaganiom musi się podporządkować, podobnie zresztą jak policjant czy

/nli, M. I leidegger, Czas i'v1iuloobrar.11, tłutn, K. Wolicki, [w:] idem, Drogi lasu, Warszawa

1097'

M ile Certeau, Ekonomia fiitmlenna, |w:| A. Murzyńska, M l² Markowski, Teoria literata

ty XX wieku Antologia, Km kil w aooft.