584 585 2

OWADY SKRZYDLATE O PRZEOBRAŻENIU NIEZUPEŁNYM

- HEMIMETABOLA

Synonim: Exopterygota

Grupa obejmuje owady skrzydlate, które w rozwoju pozazarodkowym przechodzą przeobrażenie niezupełne. W stadiach larwalnych (z wyjątkiem wtórnie bezskrzydłych) mają zewnętrznie widoczne zawiązki skrzydeł (synonim: Exop-terygotd).

Poddział: pierwotnoskrzydłe — Paleoptera

Do grupy należą owady skrzydlate o przeobrażeniu niezupełnym, które utrzymują skrzydła w stanie spoczynku rozłożone na boki lub podniesione do góry. Zarówno w spoczynku, jak i w trakcie lotu nie mogą skrzydeł zginać ku tyłowi ani fałdować. Do pierwotnoskrzydłych zaliczane są dwa rzędy.

Rząd: jętki — Ephemeroptera

Jętki są owadami związanymi z jeziorami, stawami, rzekami, żyją w pobliżu ich brzegów. Należą do jednych z najstarszych filogenetycznie owadów, kopalne formy znajduje się począwszy od złoży okresu permskiego. Obecnie występuje ok. 1600 gatunków (w Polsce ok. 70). Larwy są ważnym pokarmem ryb.

Ciało mają smukłe z miękkim oskórkiem. Czułki krótkie szczeciniaste. Oczy złożone i przyoczka. Narządy gębowe zredukowane, skrzydła siatkowe, tylne skrzydła krótsze od przednich lub ich brak. Pierwsza para odnóży tułowia

Hyc. 224. Owady skrzydlate. A — jętka, B — ważka

szczególnie długa. Odwłok z długimi dwoma przydatkami bocznymi i nicią Końcową (u samców może nie występować). Układ pokarmowy, napełniany powietrzem połykanym poprzez otwór gębowy, spełnia rolę aerostatu, ułatwia lot. Odwłok składa się z 11 segmentów, ostatni jest szczątkowy. Gonopory parzyste. Pochwy i prącia parzyste.

Larwy żyją w wodzie, pod kamieniami, w mule, odżywiają się roślinami i glonami, mają narządy gębowe gryzące. Oddychają skrzelotchawkami. Rozwój trwa 1 — 3 lat, z wielokrotnym linieniem (ok. 25). Ostatnia larwa przekształca się w subimago, postać niedojrzałą płciowo, która po linieniu przekształca się w postać w pełni dojrzałą. Postacie dojrzałe nie odżywiają się, żyją krótko. Pojawiają się sezonowo, co przypomina rójkę. Po kopulacji i złożeniu jaj do wody, giną.

Jętka pospolita (synonim: jednodniówka) — Ephemera uulgaia występuje nad brzegami jezior, pojawia się z końcem maja.

Rząd: ważki — Odonata

Ważki, podobnie jak jętki, są grupą starą pod względem filogenetycznym i podobnie są związane ze środowiskiem wodnym. Ok. 4 500 gatunków (w Polsce ok. 80). Postacie dojrzałe są przenosicielami pasożytów atakujących ptactwo wodne, szczególnie przywr. Larwy są pokarmem ryb.

Ciało mają smukłe, cylindryczne, z bardzo ruchliwą głową. Na głowie występują szczególnie duże oczy złożone (ryc. 224B). Czułki są małe. Skrzydła długie z bogatym użytkowaniem, jednakowej wielkości, albo tylne są szersze; mają prymitywne umięśnienie, składające się z mięśni grzbieto-brzusznych i w związku z tym niektórzy entomolodzy ujmują ważld w grupę: Ort-homyaria i przeciwstawiają reszcie owadów nazywanych: Chiastomyaria. u których występują mięśnie grzbieto-brzuszne oraz podłużne grzbietowe i krzyżują się. Jednocześnie uważają ważki za najprymitywniejsze w pod-gromadzie.

Odwłok mają długi, pałeczkowaty, złożony z 10—12 segmentów. Gonopory pojedyncze. Samiec ma otwór płciowy na 9 segmencie odwłoka, a wtórny narząd kopulacyjny (przydatki przedpłciowe) na II — III, co jest wyjątkowe w obrębie owadów skrzydlatych. Samice mają pokładełka na 8 lub 9 segmencie odwłoka.

, Postacie dojrzałe i larwy są drapieżne, mają narządy gębowe gryzące. Dojrzałe żywią się owadami, głównie komarami, larwy drobnymi zwierzętami wodnymi, żagnicowate łapią kijanki i drobne ryby. Cechą charakterystyczną larw jest maska, silnie wydłużona warga dolna, wykształcona w narząd chwytny, nakrywająca przysadki gębowe od dołu. Oddychają skrzelotchawkami i jelitem tylnym.

Żagnica wielka — Aeschną grandis, o rozpiętości skrzydeł do 10 cm, należy do naszych największych gatunków.

585