62,63

mów życia. Postawa ta ma zawsze określony charakter, może być spirytualistyczna czy materialistyczna, racjonalistyczna czy empiryczna, może się wiązać z jakąś religią, ale może mieć także fundament naukowy. Często zdarza się, że światopogląd pisarza bywa niejednolity, składają się nań poglądy sprzeczne czy nawzajem nie uzgodnione. Niekiedy twórczość pisarza bywa terenem dramatycznych konfliktów między różnorodnymi postawami światopoglądowymi. Cala ta sfera poglądów i zainteresowań ideowych twórcy znajduje swoje odzwierciedlenie w utworach literackich. Wyrażone w nich stanowisko światopoglądowe wpływa w sposób niewątpliwy na poglądy i postawy odbiorców, sprzyja kształtowaniu się określonych norm moralnych i jest czynnikiem oddziałującym na powstawanie różnorodnych zapatrywań ideologicznych. Oczywiście stopień tego oddziaływania może być różny. Gdy stanowisko pisarza pozostaje w konflikcie z utrwalonymi społecznie poglądami i normami, wówczas ma ono mniejsze szanse doraźnego wpływu, choć może w przyszłości oddziaływać o wiele skuteczniej od takiej postawy, która ma z racji swej „ugodowości” łatwiejszy dostęp do współczesnych pisarzowi odbiorców.

4) Kierunkowość oddziaływania estetyczno-wychowawczego jest wyznaczana przez założenia prądu literackiego i poetyki, w obrębie których powstawał dany utwór. Każda poetyka historyczna zawiera określone poglądy czy wskazówki (czasem sformułowane teoretycznie) na temat możliwości ideowego i estetycznego wpływu utworów, które powstają zgodnie z jej założeniami. W pewmych poetykach oddziaływanie estetyczno-wychowawcze wiąże się przede wszystkim z poznawczymi ambicjami utworów. Realiści dążyli do tego, aby ich dzieła przemawiały do odbiorców prawdziwością przedstawionego świata, bogactwem życiowych realiów, artystycznym obrazem skomplikowanego mechanizmu społecznego i dociekliwością psychologiczną. Eks-presjonizm natomiast wysuwał na plan pierw^rszy oddziaływanie emocjonalne. Utwory (głównie liryczne i dramatyczne) ukształtowane w kręgu tej poetyki były niejednokrotnie wyrazem ostrego protestu społecznego, świadectwem moralnego zaangażowania się ich twórców. Miały one za zadanie nie tyle przekonywać o słuszności tego protestu i zaangażowania, co wywoływać u odbiorców odpowiednie napięcie uczuciowe i emocjonalne reakcje.

Pewne kierunki literackie, jak np. wspomniany już wyżej parnasizm, usiłują zdecydowanie oddzielić oddziaływanie estetyczne od w^jychowaw-czego. Inne, np. realizm, wiążą bardzo ściśle dążenia estetyczne z dążeniami do kształtowania zapatrywań i społecznych postaw czytelników. Oczywiście w każdym z tych wypadków kierunkowość wpływu dzieła literackiego ma zupełnie inny charakter.

5) Wreszcie należy zwrócić uwagę, że kierunkowość oddziaływania estetyczno-wychowawczego pozostaje w wyraźnym związku z gatunkowym i rodzajowym charakterem danego utworu. Inaczej może oddziaływać rozbudowana powieść, a inaczej agitacyjny wiersz liryczny. Inaczej skomplikowany poemat filozofićzny, a inaczej dramat, który poprzez realizację teatralną może bezpośrednio wpływać na pewne działania społeczne odbiorców. Twórca usiłujący wywrzeć doraźny wpływ na jakieś aktualne wypadki nie posłuży się oczywiście formą powieściową, gdyż ta wymaga od czytelnika długotrwałej lektury, przemyśleń itd., natomiast posłuży się formą ulotnego wiersza, dającego się szybko rozpowszechnić i łatwo docierającego do odbiorców.

c. Zdolność oddziaływania estetyczno-wychowawczego jako kryterium wartości utworu literackiego

Jedną z głównych miar społecznej doniosłości dzieła literackiego jest to, w jakim stopniu przeniknęło ono do zbiorowej świadomości kulturalnej, w jakim stopniu zdołało oddziałać na postawę czytelników i zostało przez nich uznane za wartościowe. Im trwalsze piętno zdołał utwór wycisnąć na jakichś zbiorowych mniemaniach, wyobrażeniach, uczuciach i gustach estetyczno-literackich, tym wyżej należy go ocenić.

Każdy twórca dąży do tego, by oddziałać kształtująco na świadomość odbiorców, ale nie każdy oczywiście może ten cel osiągnąć w pełni. Istnieją dzieła literackie, których wpływ ogranicza się do pewnego okresu historycznego, które aktywnie funkcjonują w pewnej tylko „teraźniejszości”, natomiast potem tracą zdolność oddziaływania i często ulegają zapomnieniu. O takich utworach wywierających znaczny wpływ wyłącznie w czasach sobie współczesnych, związanych bezpośrednio i wyłącznie z konkretnymi zadaniami, jakie epoka stawia przed literaturą, mówimy, że mają wartość relatywną. Są jednak i takie dzieła, których znaczenie i doniosłość utrzymują się daleko dłużej. Zajmują one trwałe miejsce w świadomości narodowej i zachowują zdolność ideowo-estctycznego oddziaływania. Można powiedzieć, że są one trwałym elementem kształtującym świadomość narodu i mają w każdej epoce swoistą aktualność.

63