66g

WYKŁAD 5

akt małżeństwa nie w urzędzie /kościele, osoba wypowiadająca nieuprawniona do dokonywania aktu), co szczególnie ważne przy stanowiących aktach prawnych i religijnych.

Drugi typ to nadużycia, kiedy nie zostaje spełniony warunek szczerości. Ma to miejsce np. przy nieszczerych obietnicach, kiedy obiecujący nie dysponuje obiecywanym przedmiotem (nie jest w stanie wykonać obietnicy), lub też od początku nie zamierza dopełnić zobowiązania.

5.3. Typy aktów mowy

Bardzo trudno jest ująć całe bogactwo ludzkich zachowań mownych w ścisłe klasy. Najczęściej są to bowiem akty złożone, w których obecne są elementy różnych podstawowych aktów mowy.

Pierwszą szkicową propozycję czasowników opisujących akty mowy dał sam Austin, jednak najbardziej znana i referowana w literaturze (por. D. Zdunkiewicz 1993, 2001) jest klasyfikacja aktów mowy dokonana przez późniejszych badaczy, przede wszystkim J. Searle’a (1969). Wyróżnia on następujące klasy:

(1)    Asertywy - opisujące stany rzeczy w świecie, a więc należą tu przede wszystkim wypowiedzi stwierdzające.

(2)    Dyrektywy - wypowiedzi, których celem jest wywarcie nacisku na odbiorcę i w konsekwencji spowodowanie zmiany stanów rzeczy w świecie. Należą tu m.in. rozkazy, prośby, rady.

(3)    Komisywy - wypowiedzi, których celem jest zobowiązanie się nadawcy do wykonania pewnych czynności względem odbiorcy. Należą tu np. obietnica, ślubowanie, zgoda.

(4)    Ekspresy wy - wypowiedzi, których celem j est wyrażenie stanów psychicznych (głównie emocjonalnych) nadawcy, np. podziękowania, przeproszenie (np. Przykro mi!, Cieszę się!).

(5)    Deklaratywy (u Austina werdyktywy) - wypowiedzi stwarzające pewne stany, głównie w rzeczywistości społecznej, a więc np. ogłoszenie wyroku, mianowanie na stanowisko, chyba także powoływanie do życia uchwał i rozporządzeń.

Klasyfikacja ta była krytykowana jako niewyczerpująca i nierozłączna. Bardzo wiele typów wypowiedzi nie mieści się w proponowanych podziałach, bądź też należy do kilku typów jednocześnie. Późniejsi 66 językoznawcy przesuwają punkt zainteresowania z samych aktów mowv

ii.i czasowniki opisujące poszczególne typy aktów mowy (Apresjan 1986, Wierzbicka 1987). Natomiast kolejne próby całościowego ujęcia typów .iklów mowy (np. ostatnio E. Tabakowska -red. 2001) przedstawiają duże uproszczenie i nastręczają wątpliwości.

Pokażmy trudności klasyfikacyjne na kilku przykładach. Jedną z nich .lanowią zdania pytajne. Nie są to stwierdzenia, ale rodzaj próśb u informację. Stąd należą właściwie do specyficznych wypowiedzi dyrektywnych. Jednocześnie jednak mają wiele wspólnego z aktami mowy informacyjnymi (por. np. Czy Janek przyjechał? obok stwierdzenia: lunek przyjechał). W konsekwencji w klasyfikacji aktów mowy, zamieszczonej w książce Kognitywne podstawy języka i językoznawstwa (Tabakowska red. 2001, s. 210), w której wyróżnia się trzy główne kategorie aktów mowy: akty konstytutywne (stanowiące), informatywne i obligatywne (obejmujące łącznie dyrektywy i komisywy - zobowiązania), pytania znalazły się wśród aktów informatywnych. Tymczasem ich główny cel komunikacyjny ma charakter dyrektywny, a nie stwierdzający.

Trudności klasyfikacyjne stwarzają też złożone akty mowy, które zawierają w sobie składniki należące do różnych typów. Na przykład akty chwalenia i nagany mają w sobie elementy stwierdzeń (a więc należą do asertywów), elementy ekspresji (‘podoba mi się’ - ‘nie podoba mi się’), a także elementy dyrektywności: są najczęściej dokonywane po to, żeby wpłynąć na odbiorcę.

Akty mowy dyrektywne, których celem jest wpływanie na odbiorcę, stanowią grupę niezmiernie rozbudowaną, a poszczególne akty mają strukturę bardzo złożoną. Niektórzy uważają (por. np. W. Pisarek 2003), że we wszelkich wypowiedziach (może z wyjątkiem czystych perfor-matywów i abstrakcyjnych zdań nauki) ten aspekt jest obecny: mówimy po to, żeby wpłynąć na odbiorcę. Tę bardzo ogólną funkcję wypowiedzi określa się czasem jako funkcję perswazyjną w szerokim sensie (por. tom Język perswazji publicznej 2003), odróżnioną od wąsko pojętej perswazji (por. Wykład 4, s. 58-59), która jest pewnym podtypem funkcji dyrektywnej, polegającej na wpływaniu na świadomość odbiorcy.

Wpływanie na odbiorcę (obok bardzo wyspecjalizowanego typu, jakim są pytania, czyli ‘prośby o odpowiedź’) dokonuje się przy różnym stopniu nacisku ze strony nadawcy i przy różnych układach stosunków między nadawcą i odbiorcą. Najbardziej kategoryczne są rozkazy i groźby, przy czym w obu odmienny jest układ relacji między nadawcą i odbiorcą. Przy rozkazie nadawca jest w pozycji hierarchicznie nadrzędnej, ma prawo żadać (nD. Dodwładny nie może rozkazywać przełożonemu), natomiast 67