82 83

82 ROZDZIAŁ III

DZIENNIKARZE, LUDZIE MEDIÓW I LUMPENDZIENNIKARZE

Jednym z podstawowych powodów wszelkich kłopotów z etyką dziennikarską jest to, że trudno określić, kim jest dziennikarz. Współczesne dziennikarstwo jest jednym z bardzo wielu zawodów medialnych. Polskie prawo prasowe jest w tej kwestii (podobnie jak w wielu innych) zupełnie bezużyteczne i świadczy wyłącznie o tym, jak ustawodawca wyobraża sobie dziennikarza:

dziennikarzem jest osoba zajmująca się redagowaniem, tworzeniem lub przygotowaniem materiałów prasowych, pozostająca w stosunku pracy z redakcją albo zajmująca się | taką działalnością na rzecz i z upoważnienia redakcji (art. 7.l)^w.

Wielu uważa, że dziennikarzem może być każdy. Młodzi ludzie, którzy wybierają dziennikarstwo jako podstawowy kierunek studiów, nieraz myślą następująco: matematyka jest za trudna, fizyki nie rozumiem, na medycynę się nie dostanę, więc będę dziennikarzem. I nie jest to całkiem niedorzeczne rozumowanie.

dziennikarstwo to dziwny zawód (...) Aby zostać fizykiem, trzeba umieć liczyć, aby zostać kierowcą, trzeba mieć prawo jazdy - a w dziennikarstwie nawet nie trzeba umieć pisać^{1 2}.

Dziennikarstwo należy do najszybciej zmieniających się zawodów. Kiedyś było przede wszystkim indywidualnym wyzwaniem, dziś jest profesją zespołową. Tylko najlepsi z najlepszych pracują indywidualnie, jako wolni strzelcy. Niegdysiejsi dziennikarze byli jednocześnie odkrywcami, podróżnikami, do uprawiania zawodu wystarczała im tzw. żyłka dziennikarska³. Dziś liczy się przede wszystkim wiedza.

Współczesny dziennikarz musi dysponować wiedzą profesjonalną i być uniwersalny. Jak pisze K. Mroziewicz, współczesny dziennikarz:

powinien umieć grać na wszystkich instrumentach. To znaczy: musi być sprawnym korespondentem, dobrym reporterem, kompetentnym komentatorem, z radiowym głosem i medialną twarzą⁴.

Musi

wiedzieć wszystko o czymś i coś o wszystkim. Może bronić tam, gdzie inni atakuję i atakować tam, gdzie wszyscy inni bronięⁿ.

Jest to pewien idealny model współczesnego dziennikarza mediów deontolo-gk znych. Stałą praktyką mediów tego rodzaju jest udostępnianie łamów i czasu antenowego specjalistom, m.in. uczonym. Tabloidy wprawdzie także użyczają miejsca I,liliowcom, ale trudno oprzeć się wrażeniu, że ich nazwiska służą wyłącznie poprawieniu image u tych pism. Zasadniczo, w dziennikarstwie tabloidowym sprawdzi się każdy, a ogólnie wykształcony dyletant będzie wręcz błyszczał. Musi jednak dysponować pewnymi, niekoniecznie sympatycznymi, cechami charakteru^{5 6}.

R. Kapuściński dzieli dziennikarzy na trzy grupy. Pierwszą stanowią ludzie przypadkowi. Uprawiają dziennikarstwo, bo nie dostali innej pracy. Gdy pojawią się jakieś możliwości, natychmiast uciekają z zawodu. Stanowią oni bardzo pokaźną grupę. Głównie z ich powodu media są postrzegane przez laików jako firmy, w których trudno się utrzymać i występuje bardzo duża rotacja.

Druga grupa to tzw. workers, czyli dziennikarze-rzemieślnicy.

Często to ludzie sympatyczni, fachowi, ale jedynie wypełniaję i poruszaję tę wielkę machinę współczesnych mediów.

Trzecia grupa to dziennikarska elita:

eseiści, publicyści, ci, którzy zabieraję glos w ważnych sprawach, reporterzy. Dzięki nim dobre media sę na tym poziomie, na jakim sę⁷.

Ta klasyfikacja pokazuje, że termin dziennikarz jest niezwykle pojemny. Ludzi z pierwszej grupy lepiej charakteryzuje określenie „człowiek mediów”. Nie czuje on bowiem powołania do profesji dziennikarskiej. Dziennikarzami we właściwym znaczeniu tego słowa są ludzie z drugiej i trzeciej grupy.

Rozróżnienia te są ważne, bowiem osobie, która przypadkowo trafiła do zawodu i nie wiąże z nim przyszłości, trudno jest nic tylko przestrzegać, ale przede wszystkim dostrzec i zrozumieć wagę problemów etycznych tkwiących w mediach.

Nie znaczy to jednak, że są oni „gorszymi” ludźmi. Ale dziennikarstwo deon-tologiczne nierozerwalnie wiąże się z powołaniem⁸. Jednak ostatecznym kryte-

1

^w J. Sobczak, Ustawa Prawo Prasowe. Komentarz, Muza SA, Oficyna Prawnicza, Warszawa 1999, s. 111.

2

   T. Lis, K. Skowroński, M. Ziomecki. ABC dziennikarstwa. Wydawnictwo Axel Springer Polska Sp. z o.o, Warszawa 2002, s. 3.

3

   Pionierski etap dziennikarstwa znakomicie przedstawia Melchior Wańkowicz w „Karafce La Fonlainea". I tak np. Burton odkrył jezioro Tanganika i znał kilkanaście dialektów plemion afrykańskich. Stanley, po 236 dniach poszukiwań, odnalazł zaginionego w Afryce dr Livingstonea, Nellie Bly objechała świat w 72 dni tras.-) Fileasa Foga, bohatera książki J. Vernea „W 80 dni dookoła świata", zaś dla napisania reportażu dała się zamknąć w szpitalu dla psychicznie chorych.

4

⁷¹ K. Mroziewicz, Dziennikarz w globalnej wiosce, WSiP, Warszawa 2004, s. 25.

5

^7ł Tamże, s. 25.

6

   Nie chciałbym dołączać do chóru bezkompromisowych krytyków dziennikarzy. Z własnych doświadczeń i z licznych kontaktów ze środowiskiem dziennikarskim wiem jednak, że poziom dziennikarstwa, zwłaszcza w wielu mediach lokalnych, jest bardzo niski, a wielu dziennikarzy nic osiąga statusu nawet ogólnie wykształconych dyletantów.

7

   Antyciała. Z Ryszardem Kapuścińskim rozmawia Andrzej Skworz, „Press” 2 (121), luty 2006, s. 24-28.

8

   To, że dziennikarstwo jest powołaniem, podkreśla wielu dziennikarzy, m.in. Władysław Bartoszewski, członek redakcji „Tygodnika Powszechnego", po 1989 roku opinii publicznej znany bardziej jako dyplomata. (Jak nie zostać emerytem. Z Władysławem Bartoszewskim rozmawia ks. Adam Boniecki, „Historia w Tygodniku”, 2(11), 2007.