88,89

towanej niżej strofie funkcja metapoetycka przejawia się w rozważaniach na temat rymu:

Król Zygmunt Trzeci to był kiepski król. ale ja kocham kolumnę...

(Tu wierszopis się zastanawia: rym — król, ból, ale inny rym na pewno: szumne, dumne...)

(W. Broniewski Kolumna)

Z kontaktem związana jest funkcja fa tycz na. Wyraża się ona w przywoływaniu w wypowiedzi takich środków językowych, które służą przede wszystkim nawiązaniu bądź utrzymaniu kontaku pomiędzy nadawcą a odbiorcą (np. „Hallo, słyszysz?”).

Z nastawieniem na kontekst związana jest funkcja poznawcza języka. W wypowiedziach, w których zajmuje ona pozycję dominującą (a więc np. w tekstach naukowych), język odnosi się przede wszystkim do świata zewnętrznego, przynosi o nim informacje, oznacza. Wypowiedzi tego rodzaju formułują pewną wiedzę o świecie, co sprawia, że dużo bardziej niż inne podlegają logicznym rygorom organizowania tekstu.

Nastawieniu na komunikat, czyli sytuacji, w której sam kształt, sama postać wypowiedzi wysuwa się na plan pierwszy, odpowiada funkcja poetycka (estetyczna). Tak nadawca, jak odbiorca koncentruje wtedy uwagę na samym uformowaniu języka, sposobie jego zorganizowania itp. Funkcja ta najpełniej się realizuje w wypowiedzi literackiej. Jej pierwszoplanowa pozycja decyduje właśnie o odrębności i swoistości tego typu wypowiedzi.

Dominująca funkcja estetyczna nie usuwa z wypowiedzi literackiej innych funkcji, podporządkowuje je tylko sobie. Tak więc w dziele literackim język pełni wszystkie swoje funkcje, z tym, że funkcja poetycka jest pierwszą w układzie hierarchicznym. Rozłożenie innych funkcji w hierarchii może być rozmaite. Tak więc w pewnego typu utworach na drugim miejscu znajduje się funkcja emotywna (większość wierszy lirycznych), w utworach, które zarysowują obszerny obraz świata (a więc przede wszystkim epickich), na drugim miejscu znajdować się będzie funkcja poznawcza itp. Z kolei funkcja estetyczna nic jest wyłączną własnością dzieł literackich, występuje ona także w wypowiedziach innego rodzaju, ale znajduje się na niższym szczeblu hierarchii.

W wypowiedziach o dominującej funkcji estetycznej nie chodzi o samo piękno (które jest zjawiskiem subiektywnym i zależnym od wyobrażeń i przyzwyczajeń jednostki), ale o sposób organizacji wypowiedzi, taki sposób, który by kierował uwagę odbiorcy na same znaki, ich układ, ich właściwości brzmieniowe i semantyczne. Nie chodzi więc jedynie

0    przekazanie określonych treści, ale o takie ich przekazanie, by zwrócić uwagę adresata na to, jak wyrażają się w języku, w jaki sposób są w nim utrwalone. Dzieje się tak szczególnie wtedy, gdy język traktowany jest w sposób, który odbiega od schematów normalnej potocznej komunikacji, a więc kiedy jego aktywność w wypowiedzi wzrasta, kiedy staje się bardziej widocznym, np. przez rytmizację czy szczególnie silne nasycenie metaforami, odbiegające od potocznie przyjętych zwyczajów. W zasadzie więc funkcja estetyczna najpełniej się realizuje w utworach poetyckich.

Funkcja poetycka nie jest sprawą ozdóbek, ornamentacji. Jest przede wszystkim zjawiskiem semantycznym. Wypowiedź, w której zajmuje ona pozycję dominującą, znaczy inaczej niż wypowiedź, w której dominuje inna funkcja. Dzieje się tak również wtedy, gdy każda z tych wypowiedzi oznacza w zasadzie to samo. Załóżmy, że ktoś chciałby na zwykłą komunikatywną prozę przełożyć następujący dwuwiersz Słowackiego:

Trzy razy księżyc odmienił się złoty,

Jak na tym piasku rozbiłem namioty.

(J. Słowacki Ojciec zadżumionjcb)

Treść tego dwuwiersza oddać można w słowach: „Minęły trzy miesiące, jak na tym piasku rozbiłem namioty”. Mimo że sens parafrazy

1    oryginału jest identyczny, są to całkowicie różne wypowiedzi. Różne nie tylko dlatego, że oryginał jest zorganizowany wersyfikacyjnie, wyposażony w rym itp., podczas gdy „przekładowi” tych rzeczy brak. Różne przede wszystkim dlatego, że „minęły trzy miesiące...”, chociaż oznacza to samo, jest bez porównania uboższe od „trzy razy księżyc odmienił się złoty...”. Tekst Słowackiego nie tylko informuje o pewnym zdarzeniu (nasza parafraza podjęła wyłącznie zawartość informacyjną tego zdania), ale informuje w ten sposób, że sam kształt tej informacji przyciąga uwagę czytelnika. Peryfrastyczne określenie upływu trzech miesięcy wprowadza istotne odcienie znaczeniowe, wprowadza w aurę stylistyczną poematu, już swym kształtem wnosi pewną wiedzę o podmiocie-bohaterzc, wyrażającym się w sposób orientalny. Aktywność języka jest więc w poetyckim tekście Słowackiego dużo większa i wyrazistsza niż w tekście proza-

89