aspektyetyczne

42 Ks. Henryk Krzysteczko

3. EKSPERYMENT

W klasycznym rozumieniu, obserwacja jest metodą bezpośredniego badania. Badany obserwuje interesujące go zjawisko bez żadnych przyrządów⁵. Nie wywołuje umyślnie i sztucznie zjawiska, które chce badać. Nie wprowadza żadnych sztucznych warunków. Bada więc jakieś zjawisko w stanie zupełnie naturalnym, tzn. w takich warunkach, w jakich ono normalnie przebiega.

W podejmowanych przez dzisiejszych psychologów pracach badawczych wyraźnie daje się zauważyć odejście od klasycznego ujęcia obserwacji. Ma miejsce zbliżenie się do eksperymentu, w którym badacz aranżuje pewną sytuację. Przedmiotem obserwacji czyni również zachowania sprowokowane.

Początków eksperymentu należy szukać u WUNDTA, który obok intro-spckcji stosował eksperymentalne metody fizjologiczne. Badał równolegle działające podniety i przeżycia psychiczne. Introspekqę przyporządkowywał określonej fizycznej sytuacji. Gwarantowało to do pewnego stopnia wiarygodność i sprawdzalność introspekcji⁶.

W dużej mierze do rozwoju technik eksperymentalnych przyczynili się przedstawiciele behawioryzmu wraz ze swoim schematem badawczym S-R (bodziec-reakcja) względnie S-O-R (bodziec-organizm-reakcja). W przeciwieństwie do Wundta, ograniczali oni swoje badania tylko do tzw. metod obiektywnych, czyli eksperymentu, wykluczając całkowicie introspekcję. Beha-wioryści wiele swych eksperymentów wykonywali na zwierzętach, a potem wyniki swych badań konfrontowali z zachowaniem się ludzi, dochodząc w ten sposób do pewnych twierdzeń ogólnych. W ten sposób wyodrębnili np. typologię konfliktów.

a) Istotne cechy eksperymentu

Najważniejszą cechą eksperymentu jest to, że badacz sam wywołuje zjawisko, które chce badać. Wpływa na warunki zaistnienia danego zjawiska. Samo zjawisko jak również jego uwarunkowania dokładnie kontroluje i opisuje.

Na określenie badanego zjawiska i jego uwarunkowań używa się terminów: zmienna zależna i zmienna niezależna. Przez samą zmienną rozumie się pewną cechę, która może przybierać różne wartości. Są nimi np. płeć, poziom wykształcenia, poziom aspiracji, poziom aktywacji, inteligencja, neurotyzm, ekstrawersja, lęk, poczucie winy⁷. Używając pojęcia zmienna eksperyment możemy określić jako taki typ badania, w którym — manipulując pewnymi zmiennymi — obserwujemy ich wpływ na inne zmienne⁸. Te zmienne, którymi manipulujemy, nazywa się zmiennymi niezależnymi. Zmienna zależna natomiast jest to zjawisko będące przedmiotem obserwacji i zmieniające się pod wpływem manipulowania zmiennymi niezależnymi, zwanymi też zmiennymi eksperymentalnymi.

Celem eksperymentu jest ujawnienie związku między badanymi zmiennymi. Uchwyceniu tego związku służą metody statystyczne, umożliwiające pomiar badanych cech i porównywanie ich w kategoriach liczbowych.

W eksperymencie stosujemy schemat S-O-R, co znaczy, że eksperymentator przy pomocy bodźca (sytuacji) działa na osobę i obserwuje, w jaki sposób ona reaguje. Reakcja zależy więc od bodźca i właściwości osoby, co można wyrazić w postaci równania: R=f (S, O). Reakcja jest funkcją bodźca i cech osoby.

b) Aspekty etyczne eksperymentowania

Badacz, który pragnie być w zgodzie z zasadami etycznymi, stoi wobec problemu: jak w czasie eksperymentu z jednej strony zagwarantować badanej osobie jej wolność, nienaruszalność i godność, z drugiej zaś — jak stworzyć warunki dla postępu nauki, która też służyć ma człowiekowi?

Ogólna zasada jest następująca: o ile to możliwe i sensowne, to zanim badacz przeprowadzi eksperyment na innych, niech przeprowadzi go na sobie. Teologia moralna mówi również o koniecznej zgodzie na eksperyment, która jest tylko wówczas ważna, kiedy dobrowolny uczestnik jest poinformowany o sensie oraz o ewentualnym obciążeniu i ryzyku. Jest też pożądane, ażeby na ten temat wypowiedzieli się specjaliści nie należący do grona osób przeprowadzających dane badania⁹.

W tym świetle można analizować omawiane przez nas metody. Jeśli chodzi o obserwację, należy pamiętać, ażeby nie naruszyć ludzkiej intymności. Z tym łączy się problem tajemnicy, do przestrzegania której zobowiązany jest prowadzący badania. Tąjemnica ta dotyczy nie tylko języka pisanego, ale i mówionego. Wolno mówić o pewnych zjawiskach, ale nie powinno się ujawniać osób.

Bardziej skomplikowana sprawa jest z eksperymentem. Jeśli chodzi o sposób informowania badanego o sensie i celu badań, może się zdarzyć, że pełne informacje zakłócą sam przebieg eksperymentu. Jest to więc w dużej mierze sprawa wrażliwości sumienia badacza. Musi on w poczuciu odpowiedzialności rozstrzygnąć, na ile może zataić sens i cel badania, przewidując jakie mogą być konsekwencje takiego działania. Należy pamiętać bowiem, że istnieją eksperymenty, których konsekwencje wykraczają daleko poza czas ich trwania, jak np. badania nad posłuszeństwem, w których eksperymentator nakłania badanego do agresji. Nie jest wykluczone, że te eksperymentalne reakcje przerodzą się, w konsekwencji, w pewną tendencję do podejmowania podobnych zachowań w życiu codziennym. Niektórzy twierdzą, że np. aktorzy odgrywający rolę bohaterów agresywnych czasem później w życiu prywatnym ujawniają cechy pewnych zachowań swoich bohaterów.