Atlas nieba 00 (49)

w ciągu roku), w którym znajduje się Słońce na początku wiosny astronomicznej, a więp w momencie równonocy wiosennej. Punkt ten nazywamy punkiem Barana. Koło deklinacyjne przechodzące przez punkt Barana nazywa się niekiedy kolurem równonocy wiosennej.

Odpowiednikiem szerokości geograficznej jest deklinacja 8. Jest to kąt zawarty pomiędzy linią łączącą środek sfery niebieskiej z gwiazdą a płaszczyzną równika niebieskiego. Deklinacja jest mierzona w stopniach. Na północ od równika jest ona dodatnia, na południe - ujemna.

Płaszczyzna równika ziemskiego przecina sferą niebieską wzdłuż koła wielkiego nazywanego równikiem niebieskim (oś ziemska jest prostopadła do tej płaszczyzny i jest tożsama z osią świata przebijającą sferę niebieską w biegunach nieba). Płaszczyzny równoległe do płaszczyzny równika przecinają sferą niebieską wzdłuż kół odpowiadających równoleżnikom na Ziemi. Są to koła małe.

Odpowiednikiem długości geograficznej, jest rektascensja a. Jest to kąt dwuścienny pomiędzy płaszczyznami kół deklinacyjnych przechodzących przez punkt Barana oraz przez gwiazdą. Rektascensja jest dodatnia w kierunku pozornego ruchu Słońca, tj. u nas - na północy - w lewo od punktu Barana; na półkuli południowej - w prawo. Wyrażamy ją w jednostkach czasowych (w godzinach, minutach, sekundach i ich ułamkach dziesiętnych). Jedna godzina równa się 15 stopniom (w ciągu godziny sfera niebieska obraca się o 15°).

Z dziennym ruchem sfery niebieskiej porusza się również równik wraz z punktem Barana. Dlatego rektascensja i deklinacja nie ulegają zmianie. Dochodzi jednakże do powolnych zmian tych współrzędnych wskutek zjawiska precesji osi świata. Ruch osi ziemskiej po powierzchni stożka powoduje, że równik przesuwa się wzglądem ekliptyki tak, że punkt Barana obiega ją w ciągu 26000 lat (tzw. rok platoński). Mapy tego atlasu są sporządzone dla położenia punktu równonocy wiosennej w momencie południa i stycznia 2000 roku.

Linie współrzędnych na sferze i na globusie są podobne. Inaczej wygląda to na mapie. Odwzorowanie sfery na globus jest prostym rzutem zachowującym powierzchnią, kąty i odległości. Z praktycznych powodów wygodniejsze jest odwzorowanie bierni czy sfery luo ich fragmentów nie na globusie, lecz na powierzchni płaskiej. Istnieją różne rodzaje odwzorowań. W przypadku naszych map zastosowano tzw. odwzorovanie Postela. Jest to odwzorowanie azymutalne, warstwowe, na okręgach deklinacyjnych (1° w deklinacji odpowiada w naszym przypadku 2,7 mm na mapie, równik ma promień 243,0 mm). Układ kół deklinacyjnych jest na mapie wiązką prostych przecinających się w biegunie. Miejsca o jednakowej deklinacji są okręgami o wspólnym środku w biegunie północnym lub południowym.

Zaletami tego odwzorowania są jego prostota, regularność oraz fakt, że jest wyrównujące, tzn. że chociaż nie zachowuje ściśle powierzchni, ani kątów, ani odległości, lecz że deformacje nie przekraczają pod tym względem pewnych granic oraz że poszczególne deformacje są wzajemnie optymalnie rozłożone.

Koło wielkie na sferze jest odwzorowane na mapie jako prosta (jeśli jest to południk) lub okrąg (jeśli jest to równik), bądź jako linia krzywa wyższego stopnia (ekliptyka, równik galaktyczny). Spośród kół małych jako okręgi współśrodkowe ze środkiem w biegunie, są odwzorowane równoleżniki niebieskie. Z powyższego wynika, że np. granice gwiazdozbiorów są również złożone z linii krzywych wyższego rzędu, które jednak bardzo mało różnią się od okręgów lub linii prostych.

Siatka współrzędnych jest na każdym arkuszu mapy zaznaczona linią niebieską. Na brzegu arkusza naniesione są wartości liczbowe co 1 lub co 2 godziny w rektascensji oraz co 10° w deklinacji. Kolorem czarnym zaznaczony jest tylko równik i główne południki o rektascensjach 0, 6,12 i 18 godzin.

Zapewniono dużą dokładność naniesienia linii, punktów i obiektów na mapy. Rysunek podstawowy wykonano za pomocą urządzenia kreślarskiego (Coragraph) Zakładu Geodezyjnego i Kartograficznego w Pradze. Rytowanie w płytach podstawowych wykonane zostało z dokładnością do 0,05 mm. Mniejszą dokładność naniesienia mają jedynie obiekty występujące w zagęszczeniach. W takich przypadkach obiekty zostały świadomie rozsunięte w celu uzyskania większej przejrzystości map. W każdym przypadku dokładne współrzędne znajdziemy w katalogu obiektów.

W celu pełniejszego wykorzystania map warto zapoznać się z innym układem współrzędnych uwzględniającym rolę czasu. Podstawowe elementy tego systemu są nam już znane -są nimi równik niebieski i południk. Znamy już także pierwszą współrzędną - deklinację, którą możemy odczytać bądź z mapy bądź też odszukać ją w spisie obiektów. Drugą współrzędną w nowym układzie jest kąt godzinny t. Jest to kąt zawarty pomiędzy płaszczyzną koła deklinacyjnego gwiazdy (dała, punktu) a płaszczyzną południka miejscowego. Liczy się go jednak dodatnio w stronę przetiwną niż rektascensję: od południka w kierunku

4