Atlas nieba 00 (52)

O WSZECHŚWIECIE I ZAWARTOŚCI MAP NIEBA

Gdybyśmy żyli w XVI lub XVII wieku zadanie sporządzenia mapy nieba sprowadzałoby się do naniesienia pozycji gwiazd i ich nazw. W następnych stuleciach rozwój nauk zaowocował odkryciami o rewolucyjnym znaczeniu, które z gruntu zmieniły wyobrażenia człowieka o kosmosie. Największe teleskopy rejestrują widzialne światło z galaktyk oddalonych o kilka miliardów lat świetlnych (rok świetlny jest to odległość jaką pokona światło w ciągu jednego roku). Radioastronomii zawdzięczamy, że nareszcie możemy „zajrzeć" do środka naszej własnej Galaktyki; jednocześnie radioteleskopy rejestrują promieniowanie radiowe obiektów oddalonych nawet o dziesięć i więcej miliardów lat świetlnych. Na naszych mapach są zatem naniesione gwiazdozbiory, mgławice, galaktyki oraz najsilniejsze źródła fal radiowych. Jednakże gwiazdy wraz z układami wielokrotnymi i zmiennymi nadal dominują na sferze niebieskiej, a więc również na mapach.

Obiekty nie będące gwiazdami, o rozmiarach kątowych 1,5° lub większych są naniesione w skali. O ile obraz takiego obiektu na niebie odbiega wyraźnie od koła, a jest on umieszczony w Atlasie Coeli Bećvśfa, jego symbol na mapie jest odpowiednim pomniejszeniem obrazu ze wspomnianego atlasu. Obiekty nie będące gwiazdami zostały na mapach oznaczone numerami z katalogów M (Messier), NGC, IC (Dreyer). W atlasie są zamieszczone wszystkie obiekty z katalogu Messiera.

Cytowane w poniższym tekście źródła informacji - skróty nazw katalogów lub nazwiska ich autorów - są zestawione alfabetycznie (według autorów) w paragrafie Katalogi i atlasy.

Gwiazdy

Gwiazdy nie są rozmieszczone we Wszechświecie równomiernie. Skupiają się one w kosmiczne wyspy zwane galaktykami. Również nasze Słońce jest jedną z gwiazd jednej z galaktyk - naszej Galaktyki. Wszystkie gwiazdy, które widzimy na niebie, należą do Galaktyki - co więcej, do jej znikomego fragmentu: kuli o promieniu 1000 lat świetlnych, tj. około dziesięciu tysięcy bilionów kilometrów. Lecz i w galaktykach gwiazdy nie są rozłożone równomiernie. A jeżeli pytamy o kształt kosmicznej wyspy, odpowiedź uzależniona jest od tego, o jakie gwiazdy oraz o jakie galaktyki nam chodzi.

W odróżnieniu od małych starych gwiazd czerwonych, rozmieszczonych stosunkowo symetrycznie wokół centrum Galaktyki, najjaśniejsze są młode gorące gwiazdy skupione w płaszczyźnie Galaktyki krążące wokół jej środka. Słońce położone jest w pobliżu tej płaszczyzny. Rozmiary Układu Słonecznego są znikome w stosunku do odległości jjomiędzy gwiazdami w Galaktyce. O ile więc oglądamy nocne niebo w kierunku od Słońca właśnie w stronę płaszczyzny galaktycznej, patrzymy tym samym w kierunku największego, zagęszczenia świecących gwiazd, a zlewające się światło bardzo odległych gwiazd Galaktyki postrzegamy jako Drogę Mleczną.

Dla człowieka współczesnego spojrzenie na sferę niebieską jest zatem spojrzeniem w otchłań przestrzeni. Pomimo tego - lub właśnie dlatego - widok nieba pełnego gwiazd ze srebrnym pasem Drogi Mlecznej nie stracił nic se swego porywającego wdzięku. Jasne gwiazdy defilujące nad nami nocą, kreślą przed naszym wzrokiem niemalże takie same obrazy jak przed tysiącleciami.

Gwiazdy są odległymi słońcami. Są to gazowe (lub raczej plazmowe) formacje kulistego kształtu przeważnie atomów wodoru, o wystarczającej masie i gęstości, by w icn wnętrzach mogły przebiegać reakcje jądrowe, będące decydującym źródłem energii świetlnej. Temperatura maleje w kierunku ku powierzchni. O tym, co się dzieje wewnątrz, dowiadujemy się z symptomów występujących na powierzchni gwiazdy. Niektóre właściwości fizyczne można zmierzyć bezpośrednio, pozostałe określamy na podstawie znajomości praw fizycznych.

Podziału gwiazd na klasy w oparciu o pozorne (widome) wielkości gwiazdowe dokonano już w starożytności. Najjaśniejsze gwiazdy należały do klasy 1, najsłabsze, widzialne gołym okiem - do klasy 6. Zasada ta w ogólnych zarysach zachowała swą aktualność również dzisiaj. Stosunek pomiędzy jasnością dwóch gwiazd 1:100 odpowiada różnicy pięciu klas gwiazdowych (magnitudo albo wielkości gwiazdowych). Jasności dwóch sąsiednich klas są w stosunku

1: VkkT

Obserwowana (wjdoma) wielkość gwiazdowa jest więc miarą tego, jak postrzegamy jasność gwiazdy (natężenie promieniowania gwiazdy). Jest to jedna z podstawowych, dających sie bezpośrednio mierzyć, wielkości. O ile znana jest nam odległość gwiazdy istnieje możliwość

7