Atlas nieba 00 (56)

Galaktyki

Galaktyki są formacjami obejmującymi do setek miliardów gwiazd. Innym składnikiem galaktyk jest materia międzygwiazdowa. W przypadku naszej Galaktyki stanowi ona z grubsza 10% jej masy całkowitej. Większość obserwowanych galaktyk jest podobna do naszej: mają kształt płaskiego dysku - „z boku" przypominają wrzeciono, „z góry" daje się zaobserwować struktura spiralna. Najczęściej występują galaktyki o średnicy dysku około 100000 lat świetlnych.

Podobnie jak gwiazdy również galaktyki „niechętnie" występują same. Tworzą one pary, trójki, małe grupy liczące mniej więcej po 10 galaktyk, gromady po 100-1000 galaktyk oraz rzadziej gromady zawierające setki tysięcy galaktyk. Pierwsze a zarazem najbliższe galaktyki zostały odkryte na południowej półkuli w XVI w. (Obłoki Magellana). Najbliższa wielka galaktyka - M 31 w gwiazdozbiorze Andromedy, jest oddalona o 2200000 lat świetlnych. Nasza Galaktyka wraz z Obłokami Magellana i galaktyką w Andromedzie należy do grupy obejmującej mniej więcej dwadzieścia składników, do tzw. Lokalnej Grupy GalaKtyk. Oprócz trzech wspomnianych galaktyk, na naszych mapach jest zaznaczonych jeszcze siedem innych obiektów tej grupy: NGC 185, 221, 300, 598, 6822, 6946 oraz IC 1613.

W postaci elips są zaznaczone wszystkie galaktyki, które są w RNGC oraz w katalogu jasnych galaktyk (G. de Vaucouleurs, A. de Vaucouleurs) i są jaśniejsze niż 11,25 . Półosie wielkie elips mają 3 mm długości w przypadku galaktyk jaśniejszych niż 9^m i 2 mm w przypadku galaktyk słabszych. Kolory elips odpowiadają typom galaktyk według następującego przyporządkowania:

czerwony - typ E pomarańczowy - typ S0 żółty - typ SA

zielony - typ SAB niebieski - typ SB fioletowy - typ I

obiekty astronomiczne emitują również promieniowanie niewidzialne. Jest rzeczą naturalną, że w zakresie promieniowania niewidzialnego najwcześniej odkryto promieniowanie w obszarach najbliższych zakresowi optycznemu: w podczerwieni i nadfiolecie. Bardzo istotnym źródłem informacji jest promieniowanie obiektu w zakresie fal radiowych, choćby dlatego, że wytwarzane jest w innych warunkch fizycznych niż światło i często dociera ze znacznie większych odległości.

Pozaziemskie promieniowanie radiowe znane jest od 1932 roku. Pierwszym odkrytym źródłem promieniowania tego rodzaju był środek Galaktyki, a odkrywcą fizyk amerykański czeskiego pochodzenia K. G. Jansky.

Obecnie istnieją setki katalogów radioźródeł obejmujących rozmaite obszary nieba na rozmaitych częstotliwościach. Gdybyśmy w celu wyboru obiektów zestawili dowolną mozaikę radiowych przeglądów nieba w taki sposób, by obejmowała całe niebo, bez względu na częstotliwość, sprawiałoby to wrażenie jak gdybyśmy w niektórych fragmentach nieba dali pierwszeństwo białoniebieskim gorącym gwiazdom, w innych fragmentach z kolei chłodniejszym gwiazdom czerwonym, a w jeszcze innych jak gdybyśmy brali pod uwagę jedynie gwiazdy akurat powstające, świecące głównie w zakresie podczerwieni. Poza tym nie istnieje taka częstotliwość, na której wykonano jednorodne mapy całego nieba.

Podstawą wyboru obiektów do Atlasu był 4. Katalog Cambridge (4C) na częstotliwości 178 MHz (Gower i inni, Pilkington i inni) obejmujący niebo na północ od delklinacji —7° oraz katalog radioźródeł opracowany w Parkes (red. Ekers), obejmujący obiekty na południe od deklinacji +20°. Ponadto wykorzystano jeszcze katalog źródeł radiowych na częstotliwości 160 MHz opracowany w Culgoora (Slee). Zamieszczamy obiekty, których gęstość strumienia promieniowania przekracza 2x 10‘^MWm'²Hz'' na częstotliwości 160 lub 178MHz albo 10'²⁴Wm'²Hz'¹ na 408 MHz. Wartość graniczną strumienia przy przejściu na inną częstotliwość ustalono z uwzględnieniem najprostszej zależności gęstości strumienia promieniowania od częstotliwości w danym zakresie 160-408 MHz. Katalog Culgoorski umożliwiał pewną kontrolę wyboru dla deklinacji od —45° do +20°, gdzie są do dyspozycji dane o strumieniu promieniowania przy obu granicach podanego zakresu częstotliwości.

Najważniejszymi radioźródłami galaktycznymi są pozostałości supernowych oraz dyfuzyjne mgławice emisyjne. Poza naszą Galaktyką odbieramy przede wszystkim radiowe promieniowanie galaktyk i tzw. kwazarów. Wśród dwunastu wybranych najsilniejszych radioźródeł zamieszczonych" na naszych mapach znajdują się wszystkie cztery wspomniane rodzaje

11