CCF20031204010

Pogodzeni jesteśmy po długim skłóceniu, wiedząc, że ze szczęścia ludzi kamień na kamieniu nie zostanie.

Ziemia usta rozewrze, w jej dudniącej katedrze chrzest odbiorą ostatni poganie.

Określenie „kamień na kamieniu” zaczerpnięte jest z języka biblijnego, dokładnie — występuje w proroctwie o zburzeniu świątyni jerozolimskiej. Ton poety jest jednak spokojny, opanowany, to już nie jest rzucone w transie proroctwo, a stwierdzenie faktu, że wszystko, co żyje, ma swój kres; a za takim stwierdzeniem stoi długa tradycja i poetycka, i filozoficzna kultury śródziemnomorskiej.

Ton klasyczny w poezji Miłosza został natychmiast dostrzeżony. „Tego klasyka, uwikłanego w fantasmagorie, nie przestaje pożerać olbrzymia tęsknota za oczyszczeniem” — pisał o Trzech zimach Stefan Napierski. Połączenie klasycznego dystansu z wizyj-nością, uważaną przecież za cechę romantyczną, jest bardzo charakterystyczne dla poezji Miłosza. Nowy klasycyzm, kształtujący się w latach trzydziestych, to tendencja dość szeroka — jako jej reprezentantów wymieniano Iwaszkiewicza, Napierskiego, Staffa, ale także wszystkich poetów odwołujących się do mitologii czy kultury kręgu śródziemnomorskiego. Poezja Miłosza jest klasyczna przez zamiłowanie do dyscypliny, intelektualizm, opanowanie emocji i czytelne w niej podglebie tradycji, sam Miłosz unika jednak takiego określania własnej twórczości, uważając termin za zbyt obciążony niejasnościami. Klasycyzm Miłosza to przeciwieństwo prowincjona-lizmu i doraźności, wyjście poza ograniczenia, jakie narzuca miejsce i czas. To również próba przeciwstawienia historii własnego dystansu, który pozwala na spokój nawet w obliczu klęski.

VIII. Wyzwania współczesności — literatura i polityka

Literatura proletariacka

Pierwsza połowa dwudziestego wieku to okres gwałtownego narastania ideologii i ruchów masowych. W Polsce — szok wydarzeń 1905 roku odcisnął głębokie ślady w świadomości. Radykalne hasła społeczne wysuwane były jednak wraz z postulatami niepodległości Polski, co wytworzyło specyficzną sytuację, gdyż w światowym ruchu robotniczym przeważał nurt internacjonalizmu (uważano bowiem, że solidarność klasowa jest silniejsza od narodowej). Po odzyskaniu niepodległości, a wkrótce wobec konieczności obrony młodego państwa przed zagrożeniem ze Wschodu (wojna 1921 r.) wytworzył się duży dystans wobec ideologii komunistycznej, tym niemniej idee i wzory pochodzące z ZSRR miały znaczną siłę oddziaływania. Sytuacja po rewolucji w Rosji obserwowana jest z uwagą w kręgach lewicowej inteligencji, która, choć mało skłonna do akceptowania radykalizmu rewolucji, poszukuje w nowym ustroju recept przeciw niedostatkom własnego społeczeństwa.

Sytuacja w ZSRR w latach dwudziestych różni się znacznie od, mających wkrótce nadejść, czasów „wielkiego terroru” po dojściu do władzy Stalina. Początkowo bujnie rozkwita sztuka awangardowa, przede wszystkim futuryzm i konstruktywizm — ale nie tylko. Wspomnieć tu trzeba o działaniu Proletkultu (Proletariacka Organizacja Kulturalno-Oświatowa), organizacji założonej w 1917 r. i spontanicznie rozwijającej się w latach dwudziestych. Teoretykiem ruchu był Aleksander Bogdanów; głosił on koncepcję

149