baśń8

rżeń i w całości utworu pełniące funkcję wyłącznie retardacyjną. Cytaty folklorystyczne w postaci autentycznych śpiewek bądź wierszy stylizowanych na wzór pieśni ludowych pojawiają się także bardzo często w baśniach H. Januszewskiej, stając się niekiedy właściwym przedmiotem opowieści ²⁶. W baśniach tej autorki odnajdziemy też wielokrotne wzmianki o tym, że bohaterowie śpiewają pieśni, a także opowiadają sobie bajki, co niewątpliwie wpływa też na pewną amfanty-li-kację w interpretacji ludowych wątków: „Prawił bohater o swych przygodach w boju i w pokoju i aby swą miłą uweselić, śpiewał jej cicho piosenki rozmaite o żołnierzu borem — lasem idącym, o turze wiel-korogim, o łowach, orce, siewię i żniwie” ²⁷.

Fenomen wzajemnego przenikania się wątków bajkowych i ludowych pieśni zaliczyć można do najistotniejszych właściwości warsztatu twórczego obu cytowanych autorek. Obserwować je można zresztą na znacznie szerszym materiale przykładowym, poczynając od twórczości M. Konopnickiej, poprzez baśnie B. Ostrowskiej, E. Szełburg-Zarembiny i L. Krzemienieckiej. Nadmierne rozbudowywanie baśni ludowych wstawkami wiersizowanyimi (nie zawsze O' ludowej p-iOr weniehcji) stanowi już jednak zjawisko o pewnych znamionach maniery pisarskiej. Dotyczy to zwłaszcza tych utworów, w których narracja prozatorska mechanicznie przechodzi w mowę wiązaną:

„Stanął w progu kuźni kowal, chłop mocny. Młot w garści ma, trzyma go mocno i pyta się Jasnej: — Czego chcesz, Jasna? — A Jasna rzecze:

Kujże, kuj kowalu > kujcie ko walczyki ukujcie dziewczynie ■

żelazne trzewiki” ²⁸    ••

Nasuwa się tu nieodparcie pytanie: dlaczego wierszem? Nie jest to przecież np. magiczna formuła,'której w tradycji folklorystycznej ze względów mnemotechnicznych nadawano postać wierszowaną; trudno też w tym. przypadku mówić o konsekwencji w wyzyskaniu określonego chwytu językowo-stylistycznego, skoro repliki bohaterki z, innymi postaciami są wyrażane prozą. W intencji autorki ‘wstawki wierszowane miały zapewne podnieść estetyczny efekt' wypowiedzi, tymczasem osłabiają one tylko dramaturgię opowieści, wydłużają ją i zacierają wyrazistość prezentowanych zdarzeń.

W procesie artystycznego' opracowywania wątków folklorystycznych zadanie szczególnie trudne stanowi, przystosowanie specyficznej „.filozofii moralnej” bajki do przyjętej koncepcji wychowawczej i ogólnych założeń pedagogiki społecznej. Z tego, co powiedziano wcześniej o istocie bajki ludowej i jej funkcjonowaniu, wynika, że możliwości specyficznego „dowartościowywania” i etycznego wysubtelmiania przekazów o genezie ludowej rysują się na gruncie literatury pięknej w. bardzo niewielkim zakresie. Skoro bajka odnosi się do rzeczywistości pośrednio i metaforycznie, jedynie jako strukturalna i fabularna całość, wszelka bardziej aktywna ingerencja pisarza w -sferę sensów, zawartych w poszczególnych motywach baśniowych grozi kulturowym i artystycznym dysonansem.

O stosunkowo niewielkim stopniu ingerencji pisarza w semantykę wątków baśniowych mówić można w przypadku tej kategorii przekształceń tworzywa ludowego, którą nazwać by można retuszem przekazu folklorystycznego¹. Pozostając w zgodzie z logiką opracowywanego wątku autor zmienia w nim proporcje między elementami pozytywnymi i negatywnymi, stara się dodatkowo wycieniować to, co w folklorze miało zasadniczo dwie barwy — jasną i ciemną. W ten spo-

85