CCF20111129000

3. PODSTAWY ANALIZY FUNKCJONALNEJ MIAST 3.1. Pojęcie funkcji miasta

Pojęcie funkcji je.it używane w wielu dyscyplinach naukowych, w kilku różnych znaczeniach. W matematyce wyraża relację zależności lub współzależności między dwoma lub więcej czynnikami (zmiennymi) i w szerszym sensie jest określane takimi terminami, jak „współzależność funkcjonalna”, „relacja funkcjonalna”, które zostały zaadaptowane przez przedstawicieli innych dyscyplin naukowych. W biologii funkcja oznacza zespół procesów zachodzących wewnątrz jakiegoś organizmu żywego lub działalności przejawiane przez ten organizm. W ogólnym sensie, termin ten stosuje się na oznaczenie pewnego powszechnie uznawanego użytku czy zastosowania jakiejś rzeczy lub też normalnie oczekiwanego efektu danej czynności. Funkcja wyraża też podporządkowanie jednego zjawiska, działania lub elementu szerszej całości, bądź całemu systemowi, w skład którego wchodzą.

Tradycja socjologiczna wiąże pojęcie funkcji z funkcjonalną teorią społeczeństwa, wywodzącą się z antropologii społecznej. Funkcjonał izm, rozwinięty w naukach społecznych na początku XX wieku, jest próbą wyjaśnienia faktów społecznych w sposób wzorowany na schemacie wyjaśnień funkcjonalnych stosowanych w fizjologii. Tego typu wyjaśnienia, zwane także telcologicznymi. polegają na wskazaniu jednej lub wielu funkcji, jakie dany element spełnia w zachowaniu lub realizacji pewnych cech całości (systemu), do której należy, lub też na opisaniu roli jakiegoś działania w realizacji określonego celu. W tym sensie termin funkcja” dotyczy relacji między częścią^a całością i oznacza rolę, jakąjodgrywa dany element (przedmiot lub czynność) w danej całości życia społecznego, a więc określa jego wkład w utrzymanie ciągłości strukturalnej tego systemu (Suliborski 1989).

Określenie typu miasta na podstawie jego funkcji ma w geografii dawne i szerokie tradycje, o czym świadczą będące w powszechnym użyciu terminy „miasto handlowe”, „miasto przemysłowe” itp. (Dziewoński 19G7). Termin „funkcja” został użyty w geografii po raz pierwszy przez F. Ratzla w znaczeniu stosowanym w fizjologii (Bcaujeu-Garnier, Chabot 1971). Później w badaniach geograficzno-osadniczych sięgnięto do dorobku funkcjonalizmu, wiążąc pojęcie funkcji z szerszym lub węższym zespołem konsekwencji, jakie dana działalność lub obiekt (zakład, instytucja) pociąga za sobą, bądź też z rolą, jaką dana jednostka osadnicza odgrywa w systemie gospodarki narodowej i w przestrzeni społeczno-ekonomicznej. W tym znaczeniu pojęcie

funkcji odegrało bardzo ważną rolę w rozwoju geografii osadnictwa i stało _sję punktem wyjścia nowoczesnego rozumienia tej dyscypliny.

W geografii miast definicja funkcji miejskich jest ściśle związana z pojęciem działalności miejskich (Boesler 1900, Jerczyński 1973, Vresk 1977)- Punktem wyjścia w rozważaniach dotyczących funkcji miast jest pytanie: „Od czego zależy podstawa gospodarcza miast, ich istnienie i rozwój?” (Jerczyński 1973, s. 19). Podstawę tę stanowią działalności społeczne i gospodarcze pełnione przez miasta w gospodarce narodowej i w społeczeństwie. W tym znaczeniu mówi się, że miasta spełniają określone funkcje (np. przemysłową, handlową, kulturalną itp.). Pod pojęciem funkcji miejskich rozumiemy więc każdą działalność społeczno-gospodarczą " wykonywaną w mieście, niezależnie od jej rangi ekonomicznej i przestrzennej, rozpatrywaną zarówno z punktu widzenia tego miasta, jak i systemu “osadniczego, w skład którego ono wchodzi (Suliborski 1983). Pojęcie funk cji oznacza również położenie jednostki osadniczej w'systemie powiązań, bądź cel istnienia tej jednostki i zadań, które ona spełnia (Lienau 1970).

Szerokie ujęcie problematyki funkcji miejskich wiąże się z założeniem

0    istotnej roli miast w organizacji przestrzennej i rozwoju społeczno-gospodarczym kraju (Jerczyński 1977a). Funkcje pełnione przez poszczególne miasta w społeczeństwie i systemie gospodarki narodowej są wyrazem społecznego i przestrzennego podziału pracy. Należy podkreślić, że podział ten w przypadku miast osiąga najbardziej zaawansowane stadium.

Kgzystencję miasta wyznaczają dostarczające rozmaitych zajęć mieszkańcom miasta — różnorodne działalności społeczne i gospodarcze, na podstawie których można określić funkcje miasta (Kielczcwska-Zaleska 19f>9). Miasto pełni więc. różne role, a wyróżnione poniżej grupy funkcji ujmują dwa odmienne aspekty badania funkcji miejskich.

Po pierwsze, funkcje miasta można rozpatrywać w kontekście miejsca zamieszkania i miejsca pracy. Ujęcie to nawiązuje do schematu podstawowych potrzeb życiowych człowieka (ryc. 8). Układ relacji między miejscem zamieszkania a miejscem pracy odgrywa istotną rolę w kształtowaniu struktur osadniczych, ponieważ miejsce zamieszkania jest zdeterminowane lokalizacją miejsca pracy (Malisz 1906). Z lokalizacją miejsca pracy wiąże się też przyczyny powstania i egzystencji miasta (Kostro-wicki 1952). Wskutek lokalizacji rozmaitych działalności, miasto stanowi zwykle rozwinięty rynek pracy. Stopień, w jakim podaż siły roboczej (liczba mieszkańców czynnych zawodowo) pokrywa popyt na siłę roboczą (liczba miejsc pracy) w danym mieście określa relację między funkcją mieszkaniową a funkcją miejsca pracy oraz charakter przepływów pracowniczych (doją zdy do pracy). Gdy obie wielkości podaż i popyt — są podobne, miasto ma względnie zrównoważony układ miejsc pracy i zamieszkania (Jerczyński 1977a). Mogą występować wtedy dwie sytuacje: 1) zatrudnieni rekrutują się prawic wyłącznie spośród mieszkańców miasta, a więc zakres wyjazdów

1    przyjazdów do pracy jest niewielki, 2) występuje znaczna wymiana siły ro-

31