DSC01400

202

202

nieprzeciętnego zaś gawędziarza. Przeanali* żujemy fragmenty, w których mówi on o wojennych zmaganiach ze Szwedami w 16571. i z Turkami podczas sławnej odsieczy wiedeńskiej w 1683 v. W bitwie pod Wiedniem Pasek nie brał udziału (miał wówczas prawie 50 lat. ponadto za ważniejsze niż kampania wojenna uznał spławianie własnego zboża do Gdańska), relacjonuje jednak to wydaize-nie jako ważny moment w dziejach Rzeczypospolitej i Europy.

politycznych i obyczajowych. Ó\v konserwatyzm wynikał z megalomanii (przeświadczenia o własnej wielkości) i ksenofobii (niechęci do obcych, zwłaszcza obcych w sensie etniczny w. rcligi jnym i kulturowym); stał się on wkrótce pityezytui zmierzchu politycmej potęgi Ibsczypospolitej.

WPROWADZENIE DO LEKTURY Literackim wyrazem idei sarmatyzmu są XVII-wieczne Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska - przeciętnego polskiego szlachcica.

Jan Chryzostom Pasek Pamiętniki (fragmenty)

Pamiętnika rz opisuje wypadek, jaki zdarzył ssę w 1658 r. podczas zdobywania duńskiej twierdzy Koldyngi (duń. Koiding) opanowanej przez Szwedów’.

[1] Na tej wieży albo raczej sali, królowie uciechy swoje miewali, kolacyje jadali, tańce i różne od-pra wowali rekreacyje², bo jest w ślicznym bardzo prospekcie³: może z niej wszystkie prawie królestwa swego widzieć prowincyje, ale i część Szwecyej widać. Tam na tę wieżą komendant [załogi szwedzkiej] i wszyscy, co przy nim byli, uciekli i stamtąd o kwater⁴, lubo nierychło, prosili, co mogliby byli otrzymać; ale te prochy, które directir⁵ pod tą wieżą zapaliły się, wyniosły ich bardzo wysoko, bo wszystkie owe porozsadzawszy piętra, jak ich wziął impet, to tak lecieli do góry, przewalając się tylko między dymem, że ich okiem pod obłokami nie mógł dojrzeć; dopiero zaś impet straciwszy, widać ich było lepiej, kiedy nazad powracali a w morze, jako żaby, wpadali [z] Chcieli niebożęta przed Polakami uciec do nieba, aleć ich tam nie puszczono; zaraz św. Piotr przywarł⁶ furtki, mówiąc *A zdrajcy!⁷ wszak wy powiedacie, że świętych łaska na nic się nie przy* godzi⁸, instancja ich do Pana Boga nieważna i niepotrzebna; w kościołach w Krakowie⁹ chcieliście stawiać konie, strasząc jezuitów, aż wam musieli niebożęta złożyć się na okupną, jako poganom ; teraz częstował was Czarniecki pokojem i zdrowiem chciał darować, pogardziliście. Pamiętacie, coście w sandomierskim zamku zdradziecko prochy na Polaków podsadzili", a przede i tam Pan Bóg obronił od śmierć, kogo miał obronić; wyrzućły prochy pana Bobolę, szlachcica tamecznego i z koniem aż za Wisłę na drugą stronę, a przede zdrowy został; i teraz strzelaliście gęsto, a niewie-leśrie nabili Polaków - czemuż? Bo ich aniołowie strzegą, a was czarni’², a toż macie ich usługę*.

1    Szerzej o antyszwedzklej koalicji niosącej pomoc Danii - w następnej lekcji.

2    Rekreacyje - rozrywki.

3    Prospekt - miejsce, z którego, rozciąga się panorama, widok.

4    Kwater - bska, przebaczenie.

5    Oracle pac, czytaj: direkte) - wprost

6    ftzywarł-przymknął

7    Zdrajcy - tu w sensie: złoczyńcy, heretycy.

8    Przygoda - pomaga.

9    Od jesieni 1655 do wiosny 1636 Kraków znajdował się w rękach Szwedów

k> Na okupną, jako poganom - na okup, jak poganom. Zbieranie okupu ze świątyń w zamian za ich nietykalno# było charakterystyczne dla mahometaósbdi Turków.

u W1656 (Szwedzi, wycofując się z zajętego przedtem Sandomierza, wysadzili tamtejszy zamek, co spowodowało Imierd wielu Polaków u Czarni -.diabli.

Miły Bożo, jakie to sprawiedliwe sądy Twoje! Szwedzi naszym Polakom tak wyrządzili w Sandomierzu, zasadziwszy miny zdradziecko w zamku.

A tu sotni na się zbudowali samołówkę’ (...].

Odsiecz wiedrftaka w 1683 roku² w relacji Panka

(3]    Uderzyli się 'latarowie raz i drugi o naszych³, potem stanęli sobie osobno. Posyła wezyr⁴ po charta⁵ i pyta go: „Cóż ty rozumiesz, jeżeli tu jest król polski?". Chan powiedział: „I rozumiem, i widzę, że jest bo Idedy są ddrążnicy⁶, to i król musi być”. Rzecze wezyr „Radź o mnie!"⁷. Chan odpowiedział: „Radź ty sam o sobie, a ja też o sobie; wszak ja tobie dawno radził, żeby było dawno odstąpić od Wiednia, nie czekając Polaków' Skoczywszy od wezyra, do swoich: „AHah, Allah!" Zaraz, jak piłką rzucił, poszli⁸ Tatarowi e; Turcy też poczęli słabieć, a potem w nogi. Do-pieroż ich przerzynać, siec, gonić. Z miasta też obłęźeńcy⁹ widząc, że już uciekają, wypadli na owych, co u szturmu byli; nuż ich kosić Łegłoż to tedy pogaństwo mostem¹⁰; żywcem to gnano stadami do Wiednia, żeby naprawiali za pokutę te dziury, co je w murach i w wałach porobili. Armaty zostały wszystkie, obóz został ze wszystkimi bogactwami. (...)

[4]    Powiedali nasi, jakie to tam Turcy mieli wygody w tych swoich namiotach, co to i wanny, i łaźnie ze wszystkim, jako w miastach, apara-mentem” i zaraz przy nich cembrowane śliczne studnie¹². mydła perfumowane, po listwach¹³ stosami leżące, wódki pachniące w baniach¹⁴; apteczki znowu osobne z różnymi balsamami, wódkami i innymi na-leżytościami; srebrne naczynia do wody. nalewki¹⁵ i miednice tudzież do umywania, noże, andżary¹⁶ rubinami i dyjamentami nasadzane, zegarki specyjalne, na złotych obiciach¹⁷ wiszące, pacierze¹³ albo szafirowe, albo, jeżeli koralowe, rubinami albo jakim drogim kamieniem nasadzane, nawet pieniądze, albo stosami w workach na ziemi leżące, albo tak goto na ziemi w namiocie na kupach posypane, nigdzie w szkatułach, chyba u tych mniej dostatnich to w sepeaku¹⁹ zasznurowane - bo tam

iSimołfata-pubpIo.

zO&KawkdeAsh w 16S3 t była ostatnim wielkim zwycięstwem w dagach I .Rzeczypospołtey. Mącone irmlt: poista, austriacka i niemiecka pokonały pod wodzą Jaiu III Sobieskiego Tuta* którzy obłegafc Wiedeń:

0    sukcesie przesądził huraganowy atak polskiej husarii Zwycięstwo to ooftostoScę Austrii i stałosię początkiem tóta potęgi tureckiej w Europie.

1    Wenjłl się.. o naszych - stalli się z naszymi.

4\rtzjT -gto^ncnkrtStHlfący armią turecką, był nim w tóS} c fara Mustafa.

)0na - *,<ódi wojsk tatarskich, sprzymierzonych z Tutkami: chanem był Murad GŁej.

6 Drąłnky -husarze; nazwa od długich kopii stanowiących ich rynsztunek.

1 Jhdi o mnie* - kaw doradi, co mam czynić.

INbI- « sensie: zeulf 1 pola walki. tttląMcy - oblężeni. mowa o wiedeńczykach.

wltjbż mostem - polegli pokotem, tzn. jeden obok drogiego, jeden za drugim. uApmramt-urządzenie, sprzęt u$Ud»ie-tu: baseny.

Ij to Liwach - na półbek

MWMtlpjchnląct) w baniach - nalewki alkoholowe (do celów leczniczych 1 kosmetycznych) w butlach. tjNikwW-konewki. tStodżaiy - krzywe noże.

V Nł. oUdach - na łańcuszkach, d Padew-różańce.

•9 W stpedhi - w kuferku.

? OS TOM P

/ r#tca*fcewej sztacMf Pobierał naafa 3 kotepum fxmćśm 9 fan M»Mńednc4. Bfl nawerył ładuje «it był jedwab

wfkaUkmf. r-jah© faftimsMletm ehfepet nca&at n de Mysia.

pBŚMŚt 1 IM wSSk M komenda Stefana gKKżBianył

1

koniec żyda. co pozwala mu komentować minione dzieje z perspektywy człowieka doświadczonego. Bywa tn. ze autor zniekształca fakty

V

mistyfikacji. Dzieje igj tak wówczas, gdy zawodzi S bądź tez panwętndorz 6H (dh sbwirf) wyolbrzymia sw)|

wagi. Dla badaczy literatury * waryfDdnofc hirtnr/rrm

Liaą się walory styki i języka, sposob prowadzenia narracji, komponowana całości.

MMMM prawdy o hweoe, osobom# ptnuĘfńkwn.

• n| Uttiwy.

1Zajazd - zbrojne n*oe majędui